Ijtimoiy xayot va din

Fetishizm-(fetish-frantsuz tilidagi «fetiko»-yasalgan tumor, but, sanam dagan so’zlardan olingan) moddiy buyumlarda g’ayritabiiy xususiyatlar borligiga ishonib, jonsiz narsalarga sig’inishdir. Ibtidoiy odam ongida har xil moddiy buyumlar-tog’, qoya tosh, daraxt, keyinchalik turli hayvonlarning suyagi, pati, tumor, sanam va hokazolarda g’ayritabiiy kuchlar bor, degan tasavvur paydo bo’lgan. O’zlari vujudga keltirgan bunday kuchlarga o’zlari sig’ina boshlaganlar. Ibtidoiy din shakllaridan biri bo’lgan fetishizm barcha xalqlarda diniy tasavvurlar shakllanishi bilan uzviy bog’liqdir. Arab qabilalarining turli moddiy narsalardan yasalgan sanamlari fetishizmning yaqqol namunasidir.
Fetishizm politeistik (ko’p xudolik), xatto monoteistik (yakka xudolik) dinlarida hozirgacha saqlanib kelmoqda. Masalan, xristianlarda krestga (butga) sig’inish, musulmonlarning esa turli o’simlik turlarini-sedana, ko’ztikan, qalampirmunchoq, achchiq qalampir, isiriq, chilonjiyda, daraxtlardan-yong’oq, chinor, archa va boshqalar muqaddaslashtirib, boshqa buyumlarga, shu jumladan odamlarga ta’siri yoki yordami bo’lishi mumkin degan tasavvur paydo bo’lgan. Bunday xususiyatni tog’-toshlarga, turli buyumlarga ham xos degan g’ayritabiiy fikrlar shakllangan.
Arablarda islomgacha mavjud bo’lgan ko’pxudolik davrida sanamlarni yasash va ularga sig’inish ham fetishizmning ko’rinishidir. Manbalarning ko’rsatishicha, masalan, Qurayshlarning Ka’ba ichkarisiga va atrofiga qo’yilgan sanamlari orasida eng buyugi va mashhuri Xubol edi. U qizil yarim qimmatbaho toshdan yasalgan qo’lsiz shakldagi inson bo’lib, qurayshlar unga oltin qo’l ulaganlar,²² o’zlari esa unga sig’inganlar.
Fetishizm dinning ibtidoiy ajralmas qismidir. Hozirgi vaqtda ba’zi soddadil, mutaassiblarning turli tumor, ko’zmunchoq va hokazolarni taqib yurishlari, daraxtlarga latta-puttalarni osishi, is chiqarishi shunday jismlarni ilohiylashtirish, ularning mo’’jizaviy kuchiga ishonish fetishizm diniy e’tiqodining eng xarakterli ko’rinishi va qoldig’idir.