Ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishini prognozlashtrishning mohiyati

3.2. «Ijtimoiy va iqtisodiy prognozlash» tushunchasi va uning mohiyati.
Kelajakni oldindan ko‘rmasdan, uning rivojlanish yo‘llarini prognozlamasdan jamiyat hayoti taraqqiyotiga erishish mumkin emas. Oxirgi yillarda prognozlash xalq xo‘jaligi maqbul darajada ishlashini ta‘minlashning asosiy vositalaridan biriga aylanmoqda. Boshqaruvning murakkab jarayonida prognozlash jamiyat ishlab chiqarishi va uning maqsadlarini ilmiy asoslashda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish yullarini oldindan ko‘rish vositasi vazifasini bajaradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy prognozlash uzoq va o‘rta muddatli iktisodiy samarador yunalishlar, texnik siyosat va qabul qilingan qarorlar amaliyotda qay ahvoldaligini ko‘ra bilish uchun zarur.
Iqtisodiyot va ishlab chiqarishni boshqarish maqbul qarorlar tanlash va ularning ijrosini ta‘minlashi zarur, chunki bugungi kunda jamiyat uchun asoslanmagan qaror qabul qilishdan ko‘riladigan zarar darajasi ko‘p marotaba o‘sib bormoqda. Shuning uchun zamonaviy xo‘jalik yuritish prognozlash ko‘lami kengaytirilishini uning usul va uslubiyatlari takomillashtirilishini talab etmoqda.
Ijtimoiy rivojlanish jarayonini prognozlash darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, jamiyatdagi jarayonlarni boshqarish va rivojlantirish shunchalik samarali kechadi.
Prognoz deganda ob‘ektning ilmiy asoslangan kelajakdagi holati haqidagi va uni amalga oshirish yo‘llari va sarflangan vaqtni oldindan bilish tushuniladi.
Prognozlarni ishlab chiqish jarayoni prognozlash deyiladi.
Prognozlashning asosiy yo‘nalishlaridan biri iqtisodiy prognozlash hisoblanadi.
«Iqtisodiy prognozlash» - bu, ilmiy - iqtisodiy fan bo‘lib, uning ob‘ekti kengaytirilgan ishlab chiqarish jarayoni, predmeti esa ishlash mumkin bulgan iqtisodiy ob‘ektlarning qonuniyligi va iqtisodiy prognozlarni ishlab chiqish yo‘lidagi izlanishlardir.
«Iqtisodiy prognozlash» jamiyat rivojlanishi qonuniyligi sohasidagi iktisodiy fan yutuqlariga va bozor iqtisodiyoti sharoitida ijtimoiy-iqtisodiy va fan - texnika taraqqiyoti tendensiyalarining aniqligiga asoslanadi.
«Iqtisodiy prognozlash»ning rivojlanishida, ishlab chiqilayotgan prognozlarning ishchanligini oshirishda. Har hil ob‘ektlarning prognozlarini tuzish qonun-qoidalarini o‘rganadigan fan- «Prognostika», uning bir qismini tashkil etadigan «Iqtisodiy prognostika» fani katta rol o‘ynaydi. Shundan kelib chiqib, iqtisodiy prognozlarga quyidagicha ta‘rif berish mumkin. Iqtisodiy prognozlash – bu, iqtisodiy jarayonlarni bilishning ilmiy usullari hamda prognozlashning barcha usul va yullari yig‗indisini qo‘llash orqali iqtisodiy prognozlarni ishlab chiqishidir.
Ijtimoiy -iqtisodiy prognoz (IIP) deganda mavjud statistikadan ilmiy bilish usullaridan foydalanib; agentning harakatlarida amal qilayotgan qonuniyatlardan; me‘yoriy-huquqiy cheklashlardan kelib chiqib; prognoz qilish usullari va vositalari yordamida iqtisodiy agentning kelajakdagi holatini ilmiy asosida ishlab chiqish jarayoni tushuniladi.
Iqtisodiy agentning kelajakdagi holatini bilish IIP predmetini, agentlarning faoliyati va o‘zaro ta‘siri mexanizmlarinigina emas, mazkur agentlarning tarkibini, ularning maqsad va vazifalarini, me‘yoriy–huquqiy cheklashlarni, ob‘ektiv qonuniyatlarni va hokazolarni ham o‘z ichiga oluvchi kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayoni esa IIP ob‘ektini tashkil etadi.
Mintaqadagi takror ishlab chikarish jarayonining o‘rganilayotgan jihatiga qarab, mazkur jarayoning har xil elementlari: ishlab chiqarish kuchlari, moliyaviy salohiyat, mehnat resurslari, aholining turmush darajasi va hokazolar iqtisodiy prognoz qilinishi mumkin.
Prognozlarni olish va qo‘yilgan maqsadga muvofiq o‘rganilayotgan iqtisodiy agentning yanada yaxshilash maqsadida kundalik voqelika ta‘sir ko‘rsatish uchun mazkur prognozlardan foydalanish IIPning vazifasi hisoblanadi.
Iqtisodiy prognozlashning nazariy muhim muammolaridan biri prognozlar turlarining tuzilishi hisoblanadi. Тurlar - har xil mezonlar va belgilariga asoslanib ko‘rilishi mumkin. Masalan, ob‘ektlarga, prognozlash usullariga, yechiladigan masalalarga, vazifalarga va boshqalarga. Bulardan eng muhimlariga quyidagilar kiradi:
p rognozlash ko‘lami; prognozlash muddati; ob‘ekt xarakteri; prognoz funksiyalari (funksional belgi).
Prognozlash ko‘lami bo‘yicha quyidagilar ko‘rsatib o‘tilgan.

1. 
   makroiqtisodiy (xalq xo‘jaligi) va tarkibiy (tarmoqlararo va regionlararo) prognozlash;
   
2. 
   xalq xo‘jaligi majmualarining prognozlari (yoqilg‗i, energetika, agrosanoat, ishlab chiqarish infratuzilmasi, aholiga xizmat ko‘rsatish sohalari va boshqalar);
   

v) tarmoq va regional prognozlar;
g) xalq xo‘jaligi tizimining boshlang‗ich bo‘g‗inlarini prognozlash (korxonalarda ishlab chiqarish uyushmalarini va hokazo).
Тuzilish muddati bo‘yicha prognozlar operativ, qisqa muddatli, o‘rta muddatli, uzoq muddatli turlarga bo‘linadi. Operativ prognoz bir oygacha;
-qisqa muddatli prognozlar 1 oydan 1 yilgacha;
-o‘rta muddatli prognozlar 1 yildan 5 yilgacha;
-uzoq muddatli prognozlar 5 yildan 20 yilgacha;
O‘ta uzoq muddatli prognozlar 20 yildan ortiq tasdiqlanish muddatiga ega.

P rognozlarning izlanilayotgan ob‘ekt xarakteriga ko‘ra bo‘linishlari har xil qayta ishlab chiqarish jarayonlari bilan bog‗liq. Shunga ko‘ra, prognozlash quydagilarga ajratiladi. ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanishi;

ilmiy-tehnik jarayonlarni ijtimoiy-iqtisodiy xarakterlari va oqibatlari; iqtisodiyot dinamikalari (sur‘atlari, faktlari va tuzilishlari); bandlik, mehnat resurslari va kadrlarni qayta tayyorlash; tabiiy resurslardan oqilona foydalanish; tadqiqotning yashash sharoiti; asosiy fondlar va kapital qo‘yilmalarni qayta tiklash.
Prognozlar funksional belgisiga qarab ikkiga - normativ va izlanuv prognozlariga bo‘linadi.