Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq

4-MAVZU. BORLIQ – FALSAFANING FUNDAMENTAL KATEGORIYASI 

 

 

 

  

  

53  

 

vojib» yaratgan eng buyuk voqelikdan biri inson aqlidir. U «Fuqarolik siyosati» asarida borliqni olti 

darajaga bo‘ladi:  

1.

 

Birinchi holatdagi sabab.  

2.

 

Ikkinchi holatdagi sabab.  

3.

 

Uchinchi holatdagi aqli faol.  

4.

 

To‘rtinchi holatdagi instinkt.  

5.

 

Beshinchi holatdagi shakl.  

6.

 

Oltinchi holatdagi materiya.  

Forobiy bu darajalarning har biriga ta’rif beradi. Keyin u, «uchinchi aql» – aqli faolni ta’riflaydi. Unga 

ko‘ra,  aynan  «aqli  faol»ga  ko‘ra,  insonning  tabiiy,  ma’naviy  va  ruhiy  hayoti  shakllanadi.Ibn  Sino 

fikricha ham borliqning asosi «vujudi vojib», ya’ni Allohdir.Vujudi vojib bu birinchi mohiyat.  

Uning mavjudligi sababini boshqa narsalardan qidirish noo‘rin. Chunki, birinchi sabab uning natijasi 

bo‘lgan xilma-xil jarayonlarning mohiyatiga bog‘liq bo‘la olmaydi. Zero, vujudi vojibning mavjudligi 

uning o‘ziga bog‘liq.  

XVII–XVIII asrlarning materialist faylasuflari Golbax, Gelvetsiy, Lametri borliq tushunchasini fizik 

borliq bilan bog‘laydi. Bu faylasuflarning naturalistik qarashlari mexanikaning faol rivojlanishi bilan 

belgilangan va ularning tabiat haqidagi tabiiy-ilmiy tasavvurlarini aks ettirgan.Bundan borliqni  

«naturallashtirish»  g‘oyasi  kelib  chiqqan.Yangi  davr  va  nemis  klassik  falsafasi  davri  «substansiya» 

(dunyoni tushunish zamirida yotuvchi, nisbatan barqaror va mustaqil holda mavjud mohiyat),  

«mutlaq «Men»ning erkin, sof faoliyati» (Fixte), «ob’ektiv rivojlanuvchi g‘oya» (Gegel) kabi falsafiy 

kategoriyalarni qayd etib, borliq muammolari talqiniga yanada teranroq mazmun baxsh etdi. XX asr 

borliqni tushunishni tarixiylik, insonning mavjudligi, qadriyatlar va til bilan bog‘lab, uning talqinini 

o‘ta  kengaytirdi.  Neopozitivizm  falsafiy  yo‘nalishi  esa,  avvalgi  ontologiya  falsafaning  emas,  balki 

ayrim fanlarning predmeti deb hisoblab, falsafadagi borliq muammosini soxta muammo sifatida talqin 

qildi.