Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq

17-MAVZU. TABIAT VA TEXNOGEN SIVILIZATSIYA ESTETIKASI  

   

259  

  

«Epos»  atamasi  qadimgi  yunonchadan  olingan  bo‘lib,    so‘z,  hikoya,  qissa  ma’nolarini 

anglatadi.  Unda  muallifning  o‘zi  aralashmagan  holda  voqeanavislik    qilishi,  ya’ni 

ijodkorsub’ektdan voqelik-ob’ekt alohidalik tabiatiga egaligi eng muhim belgi hisoblanadi.   

“Lirika” eposdan ko‘pincha qat’iy syujet chiziqlariga ega emasligi, voqelikni ob’ektda emas, 

sub’ektda berilishi, bevosita muallifning «aralashuvi» bilan shartlanganligi tufayli ajralib turadi. 

Ayni paytda ko‘lam  nuqtai nazaridan ham uni  farqlash  mumkin;  lirikadagi  voqelik  muallifning  

hissiyotlari  prizmasidan  o‘tib,  idrok  etuvchiga  etib  boradi;  unda  hajm  eposdagidek  katta  ham 

bo‘lishi mumkin, lekin miqyos, ko‘lam sub’ektlashtirilgan ob’ekt tarzida, sub’ektning bir qismi 

sifatida nisbatan torayadi va kichrayadi.   

“Drama”  (yunonchada-harakat  degani)  sahnada  ijro  etishga  mo‘ljallangan,  matni 

qatnashuvchilarning 

dialog 

va 

monologlari 

asosiga 

qurilgan, 

voqelikdagi 

hayotiy 

qaramaqarshiliklarni  zididiyat  holati  (konflikt)  orqali  ifodalaydigan,  san’atning  nisbatan  «sof» 

adabiy  xili.  Dramada  lirikadagi  sub’ektivlashish  hodisasi  yo‘q,  eposdagi  voqeanavislikni  ham 

uchratmaymiz:  hamma  narsani  ishtirok  etuvchilarning  xatti-harakatlari  va  nutqlari  hal  qiladi. 

SHuningdek, unda eposdagi «og‘ir karvonlikni», lirikadagi «oniy kayfiyatni» ham ko‘rmaymiz: 

qahramonlar taqdiri dinamik tarzda rivojlanib boradigan fojeaviy azob-uqubatlar, og‘ir ko‘rgiliklar 

yoki tanqidiy kulgi vositasidagi echim bilan nihoya topadi.   

YUqoridagi fikrlarimiz san’atni xillash bilan bog‘liq qarashlar edi. Endigi mulohazalarimiz 

san’at turlari xususida bo‘ladi.  

 Mazkur  mulohazalarni  hisobga  olgan  holda,  biz,  san’atning  mavjudlik  shartidan,  ya’ni 

uning ma’naviy borliq sifatida namoyon bo‘lish holatidan kelib chiqib, ko‘pchilik tomonidan qabul 

qilingan makon (me’morlik, haykaltaroshlik v.h.), zamon (badiiy adabiyot, musiqa v.h.) va makon-

zamon (teatr, sirk v.h.) bo‘yicha tasniflashtirishni ma’qul deb hisoblaymiz. Biroq san’at tarixiy 

hodisa ekanini, u  qadimdan tadrijiy  rivojlanib kelganini, taraqqiyoti mobaynida o‘zgarishlarga 

uchraganini  va  ma’lum  bir  tarixiy  davrda  muayyan  san’at  turi  faol,  etakchi  bo‘lganini  nazarda 

tutib,  ayni  paytda  yuqoridagi  birgina  turkumlashtirish  hamma  tomonni  qamrab  olomasligini 

hisobga  olib,  masalaga  tarixiylik  tamoyili  asosida  yondashuvni    ham  maqsadga  muvofiq  deb 

o‘ylaymiz. SHundan kelib chiqqan holda, biz taklif etayotgan tasnif san’at turlarini uch turkumga 

bo‘lib o‘rganishni taqozo qiladi. Bular:   

1.

 

Arxaik  -  endilikda  tarixga  aylangan,  hozirga  paytda  real  hayotda  amalda 

bo‘lmagan.   

2.

 

An’anaviy  -  qadimdan  hozirgi  kungacha  o‘z  o‘rnini  va  ahamiyatini  yo‘qotmay 

kelayotgan.   

3.

 

Zamonaviy – ilmiy-texnik taraqqiyot natijasida vujudga kelgan «texnikaviy», yangi 

san’at turlari.  

Ushbu  tasnifga  ko‘ra,  arxaik  san’at  turlari  –an’anaviy  san’at  turlari  –  badiiy  adabiyot, 

baxshilik,  me’morlik,  ko‘rgazmali  amaliy  san’at,  haykaltaroshlik,  rangtasvir,  grafika,  musiqa, 

teatr, raqs, qo‘shiqchilik, estrada, sirk va askiyani; zamonaviy san’at turlari  – fotosan’at (badiiy 

suratkashlik), kino, televidenieni o‘z ichiga oladi.  

Mazkur  ikki  yo‘nalishdagi  turkumlashtirish  ma’lum  ma’noda  san’at  turlarini 

tasniflashtirishni estetik boshqotirmaga aylanib ketishdan saqlashga xizmat qiladi, deb o‘ylaymiz.