Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq

10-MAVZU. 

 

MANTIQ 

ILMINING 

PREDMETI, 

ASOSIY  QONUNLARI.

 

TUSHUNCHA TAFAKKUR SHAKLI SIFATIDA 

 

 

 

154 

 

 

 

qismni  hosil  qiladi.  Ta’riflash  bilishda  quyidagi  asosiy  vazifalarni  hal  qilishda 

yordam  beradi:  1)  tushunchada  aks  etuvchi  predmetning  muhim  belgilarini 

ko‘rsatadi;  2)  tushunchani  ifoda  qiluvchi  so‘zning  (terminning)  ma’nosini  ochib 

beradi;  3)  termin  hosil  qilishga  imkon  beradi.  YUqoridagi  vazifalardan  qaysi 

birining hal qilinishiga qarab nominal va real ta’riflar farq qilinadi. 

 

Nominal ta’riflar yordamida predmetni tasvirlovchi murakkab ifodalar yangi termin 

bilan  almashtiriladi  hamda  uning  ma’nosi  aniqlanadi.  Masalan,  «Mantiq  grekcha 

«logos» so‘zidan olingan bo‘lib, tushuncha, fikr, so‘z, qonuniyat kabi  ma’nolarga 

ega», desak, mantiq tushunchasiga nominal ta’rif bergan bo‘lamiz. «Til belgilarini 

o‘rganuvchi fan  semiotikadir», degan ta’rif ham nominal ta’rifga misoldir. 

 

Real ta’rifda predmetning muhim belgisi aniqlanadi. Masalan, «Atom – moddaning 

yadro va elektronlardan tashkil topgan zarrachasi», degan ta’rif real ta’rifdir. 

 

Real  ta’rif  aniq  va  noaniq  ko‘rinishlarda  bo‘lishi  mumkin.  Aniq  real  ta’rif 

predmetlarning  muhim  belgilarini  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  ko‘rsatib  beradi.  Noaniq  real 

ta’rifda  esa  tushunchaning  mazmuni  yordamchi  vositalar  orqali  ochib  beriladi. 

Masalan, o‘qigan parchamizda notanish terminlar uchrab qolganda, uning ma’nosini 

lug‘atdan  foydalanmasdan,  boshqa  so‘zlarning  ma’nosiga  qarab  aniqlashimiz 

mumkin. 

 

Aniq  real  ta’rifning  ikkita  asosiy  turi  mavjud:  1)    yaqin  jinsi  va  tur  belgisini 

ko‘rsatish orqali ta’riflash; 2)  genetik ta’rif. 

 

YAqin  jinsi  va  tur  belgisini  ko‘rsatish  orqali  ta’riflash  real  ta’rifning  eng  ko‘p 

ishlatiladigan  turi  bo‘lib,  u  ikkita  bosqichdan  tashkil  topadi.  Birinchi  bosqichda 

aniqlanuvchi tushunchaning yaqin jinsi topiladi. SHu tariqa uning mazmuni qisman 

ochib beriladi. Ikkinchi bosqichda aniqlanuvchi tushunchaning shu jinsga kiruvchi 

boshqa tur tushunchalardan farqi aniqlanadi, ya’ni uning tur belgisi ko‘rsatiladi. SHu 

tariqa  mazkur  tushuncha  mazmunining  qolgan  qismi  ochib  beriladi.  Masalan, 

bizning oldimizda «metafora» tushunchasining mazmunini aniqlash vazifasi turibdi, 

deylik.  Bunda,  avval  aniqlanuvchi  tushunchaning  yaqin  jinsi  topiladi:  u  «so‘z» 

tushunchasidir. «Metafora so‘zdir» deyish bilan «so‘z» tushunchasi mazmunida fikr 

qilinadigan  muhim  belgilarning  metaforaga  ham  tegishli  ekanligini  ko‘rsatamiz, 

ya’ni  «metafora»  tushunchasi  mazmunini  tashkil  etuvchi  umumiy  belgilarni 

aniqlaymiz.  Ko‘chirma  ma’noda  ishlatilishi  esa,  metafora  sifatida  ishlatilayotgan 

so‘zning tur belgisi, ya’ni individual belgisi hisoblanadi. Bu tur belgini yaqin jinsga 

qo‘shib  «Metafora  ko‘chirma  ma’noda  ishlatiladigan  so‘zdir»,  degan  to‘la  ta’rif 

hosil  qilamiz.  SHu  tariqa  eng  qisqa  yo‘l  bilan,  ya’ni  yaqin  jinsi  va  tur  belgisini 

ko‘rsatish bilan tushunchaning mazmunini aniqlaymiz. 

 

Genetik  ta’rifda  aniqlanuvchi  tushunchaning  mazmuni  u  ifodalagan  predmetning 

kelib  chiqishini  ko‘rsatish  orqali  ochib  beriladi.  Masalan,  «Oksid  metallarning 

kislorod bilan reaksiyaga kirishishi  natijasida hosil bo‘lgan kimyoviy birikmadir», 

degan ta’rif genetik ta’rifga  misoldir. Bu ta’rifning mantiqiy tarkibi yaqin jinsi va 

tur belgisini ko‘rsatish orqali ta’riflash bilan bir xildir. 

 

---