Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq

16-MAVZU. ESTETIKA: ESTETIKANING PREDMETI, MAQSADI VA VAZIFALARI

  

 

 

  

  

  

238 

 

 

 

Abu  Ali  ibn  Sino  (980-1037)  o‘zining  estetik  qarashlarida  estetika  bilan  axloq 

muammolarini  bir-biriga  uzviy  bog‘laydi.  U  “Kitob  ush-shifo”  asarida  musiqaning  estetik 

xususiyati  haqida  so‘z  yuritib,  uning  axloqiy  tarbiyadagi  ahamiyatiga,  she’riyatning  kishilarga 

go‘zal  fazilatlar  singdirishi  imkoniyatlariga  to‘xtalib  o‘tadi.  YOshlarni  tarbiyalash  oila  va 

davlatning  muhim  vazifasi,  jamiyat  taraqqiyoti,  yutuqlari  ma’lumotli,  madaniyatli  kishilarning 

o‘sishiga  bog‘liq,  “barcha  bilimlarga  ega  narsalar  mukammallikka  moyildir”  der  ekan, 

“mukammallik” atamasida u insonning ichki go‘zalligi va ezgulikka intilishini ifodalaydi.   

O‘rta Osiyo Uyg‘onish davri mutafakkirlari “Alloh go‘zal va u go‘zallikni yaxshi ko‘radi” 

tamoyiliga amal qilganlar. Ular Alloh go‘zalligini ulug‘lab, diniy e’tiqod doirasida insonparvarlik 

ta’limotini yaratdilar, diniy e’tiqodni inson aql-idroki kuchi, inson irodasi erkinligi g‘oyasi bilan 

bog‘lab talqin qildilar.  

Estetik  tafakkur  XIV-XV  asrlarda  yanada  rivojlandi.  Ayniqsa,  Alisher  Navoiy  o‘z 

asarlarida go‘zallikni, san’atni yuksak qadrlab, san’at inson ma’naviy olami, komil shaxs bo‘lib 

etishishi uchun zarur ekanligini ta’kidlaydi. Uning adabiy-estetik qarashlari “Majolis un-nafois”, 

“Mezon  ul-avzon”  va  “Mufradot”  asarlarida  bayon  etiladi.  Navoiy  badiiy  so‘z  san’atining 

ma’rifiy-tarbiyaviy,  hissiy-ruhiy  ahamiyatini  alohida  ta’kidlar  ekan,  ijodkorlarning  axloqiy 

qiyofasiga  e’tibor  qaratadi.  Ularning  kamtarlik,  himmatlilik,  xush-muomalalilik,  sahiylik  kabi 

fazilatlarini  ta’kidlaydi.  “Majolis  un-nafois”da  mashhur  sozandalar,  hofizlar  haqida  ham  so‘z 

yuritiladi.  “Mezon  ul-avzon”da  turkiy  she’riyatning  yozma  va  og‘zaki  adabiyot  hamkorligida 

yuzaga  kelgan  janrlar  (tuyuq…),  og‘zaki  adabiyotning  yozma  adabiyotga  kirib  borishi 

(o‘lanchangiy, yor-yor, qo‘shiq) masalalariga alohida to‘xtaladi, xalq qo‘shiqlarining sakkiz turi 

haqida ma’lumot beradi: tuyuq, changi-turkiy, arzuvoriy, muhabbatnoma, mustahzod va boshqa. 

Navoiyning adabiy-estetik qarashlarida san’atkor inson ma’naviy ehtiyojiga, insof va adolatning 

barqaror bo‘lishiga xizmat qilishi, eng yaxshi insoniy fazilatlarni targ‘ib etishi, kitobxon ongi, hissi 

va didiga ta’sir ko‘rsatishi kerak, degan g‘oya ilgari suriladi.  XX asr estetik nazariyalari an’anaviy 

qarashlarga kam tayanadi. Intuitivizm  A.Bergson (1859-1941), Andre Malro (19011976) badiiy 

ijodning noratsional asoslariga e’tibori bilan ajralib turadi. Ekzistensializm J.P.Sartr (1905-1980), 

Alber  Kamyu  (1913-1960)  estetikasida  insonga  e’tiborni,  san’at  fenomenini  inson  taqdiri  bilan 

bog‘lab qarashni ko‘rishimiz mumkin. Strukturalizm Roman YAkobson (1896-1982), Rolan Bart 

(1915-1980) san’at asarini tahlil qilar ekanlar struktura, belgi, element, funksiya tushunchalarini 

ishlatadilar.  Masalan,  strukturalizm  tas-viriy  san’at  asarini  o‘rganar  ekan,  unda  geometrik 

kompozitsiyalarni, guruhiy holatlarni, tasvirlangan shakllarni bir-biri bilan va asarning foni bilan 

munosabatiga e’tibor qaratadilar.