Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq

16-MAVZU. ESTETIKA: ESTETIKANING PREDMETI, MAQSADI VA VAZIFALARI

  

 

 

  

  

  

236 

 

 

 

Aflotun  (e.a.  427-347)  fikricha,  nafosat  manbaini  “g‘oyalar”  tashkil  etadi,  uning  yoritib 

turuvchilik kuchi go‘zallikni kashf etadi. Go‘zallikning mohiyatini his-tuyg‘u bilan emas, faqat 

aql-idrok  bilan  anglash  mumkin.  Aflotun  san’atni  narsalardan  ko‘chirilgan  nusxa,  narsalarning 

o‘zi esa g‘oyalarning xira nusxasidir, deb ta’riflaydi. Aflotun san’atning odamlarga nisbatan ta’sir 

kuchini salbiy, buzg‘unchi xususiyatga ega, deb ta’kidlaydi. SHuning uchun ham o‘zi kelajakda 

orzu qilgan davlat haqidagi qarashlarida musiqadan boshqa san’at turlarini tilga olmaydi.  

Arastu (e.a. 384-322) fikricha, nafosat asosini moddiy dunyodagi narsalar tashkil qiladi. U 

san’atni  voqelikka  taqlid  qilish  vositasi  sifatida  baholab,  san’atning  inson  ruhiga  o‘tkazadigan 

ta’sir  kuchiga  alohida  e’tibor  beradi.  San’atning  axloqiy  qudratini,  olijanob  fazilatlar  yaratish 

kuchini ulug‘laydi. Arastu inson ruhini vahima, dahshat, rahm-shavqat orqali poklantirish  

(“katarsis”) ta’limotini ilgari suradi. SHuningdek, Arastu voqelik va san’at, inson va san’at, inson 

va badiiy ijod masalalariga maxsus to‘xtalgan.  

Estetik qarashlar Qadimgi Rimda ham shakllanib rivojlangan. Tit Lukretsiy Kar (e.a. 9955) 

“Narsalar  tabiati  haqida”  asarida  san’at  “zaruriyat”  (ehtiyoj)dan  tabiiy  kelib  chiqqanligini 

ta’kidlab, uning ma’rifatchilik ahamiyatini ko‘rsatib beradi.  

Qadimgi SHarq hamda Qadimgi Yunoniston va Rim mutafakkir-larining estetik g‘oyalari, 

qarashlari,  ta’limotlari  fan  tarixida  muhim  o‘rin  tutadi.  Bu  ta’limotlar  o‘zidan  keyin  vujudga 

kelgan turli-tuman estetik maktablarga zamin vazifasini bajardi.  

O‘rta  asrlarda  G‘arb  mamlakatlarida  san’at,  umuman  badiiy  amaliyot  va  nazariya 

masalalarida  turli  xil  qarashlar,  muammolar  yuzaga  keldi.  Bu  davr  estetikasida  uchta  hududni 

ajratib ko‘rsatsa bo‘ladi. Birinchisi – Vizantiya, ikkinchisi – G‘arbiy Yevropa, uchinchisi – sharqiy 

hudud – Qadimgi Rus. Vizantiyada estetik qarashlar xristian madaniyatida badiiy tasvirlarning roli 

haqidagi bahs-munozaralarida shakllanib borgan.  

G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida bu davrda san’at asarlarida badiiy ijodning real dunyoga 

e’tibori kuchayishini ko‘rish mumkin.  

Qadimgi Rus badiiy ongida erkinlik, oddiylik namoyon bo‘ladi.  

Insonning dunyoga e’tiborining kuchayishi, go‘zallikni hissiy idrok etishdan zavqlanishi 

Uyg‘onish davrining yangi madaniy paradigmasi vujudga kelishi uchun asos bo‘ldi.  

G‘arb  Uyg‘onish  davrida  estetik  qarashlar  yangicha  ijtimoiy  munosabatlarning  ta’siri 

ostida rivojlana bordi. Insonparvarlik g‘oyalari tarqalib borgani sari, ilm-fan, adabiyot va san’at 

muvaffaqiyatlarga erishib borgani sari estetik qarashlar va g‘oyalar ham rivojlanib bordi.  

Bu davr estetikasining muhim xususiyati – uning insonparvarlik ruhi bilan sug‘orilganligi 

va badiiy amaliyot bilan bog‘liq ekanligi.  

Uyg‘onish davri  mutafakkirlari Leonardo da Vinchi, Rafael Santi, Mikelanjelo, Dyurer, 

Servantes,  Shekspir  estetik  tafakkur  taraqqiyotiga  katta  hissa  qo‘shdilar.  Ular  shu  bilan  birga 

buyuk san’at asarlari yaratdilar. Buyuk musavvir Leonardo da Vinchi dunyoni bilishda san’atning 

ahamiyatini  ta’kidlab  o‘tadi.  U  o‘zining  estetik  qarashlari  bayon  etilgan  risolalaridan  birida 

---