Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq

2-MAVZU:  FALSAFIY TAFAKKUR TARAQQIYOTI BOSQICHLARI: 

 

SHARQ FALSAFASI 

 

  

  

22 

 

 

 

Qadimgi  Xitoy  falsafiy  qarashlarida  Konfutsiyning  (Er.avval  551-479  yillar)  axloqiy 

ta’limoti ham muhim o‘rin tutgan. U o‘zinig falsafiy qarashlarida kishilarni tarbiyalash masalasiga 

katta e’tibor qaratadi. Uning fikricha, odamlar o‘z tabiyatiga ko‘ra bir-biriga o‘xshashdirlar, faqat 

ular o‘z tarbiyalariga ko‘ra bir-birlaridan farq qiladilar.  

 Konfutsiy  (xitoycha 

孔子

,  mil.  avv.  551-479  yil)  —  Xitoy  faylasufi,  konfutsiychilik 

asoschisi va siyosiy arbob bo‘lgan. Uning saboqlari va faylasufligi Xitoy, Koreya, Yaponiya va  

Vetnam  halqlarining  o‘y-fikri  va  hayotiga  chuqur ta’sir  ko‘rsatgan.  Konfutsiy  kambag‘allashib 

qolgan  aristokrat  va  harbiylar  oilasida  tug‘ilgan.  22  yoshida  ta’lim  berish  bilan  shug‘ullanib, 

Xitoyning eng mashhur o‘qituvchisi sifatida shuhrat qozongan. Konfutsiy o‘zi ochgan maktabida 

4 ta fan: axloq, til, siyosat va adabiyot o‘qitilgan. 50 yoshida Konfutsiy siyosiy faoliyatini boshlab, 

Lu  davlatida  yuqori  amaldor  bo‘lib  xizmat  qiladi.  Fitnalar  natijasida  xizmatidan  ketadi,  13  yil 

mobaynida Xitoyning turli o‘lkalariga boradi, biroq u joylarda o‘z g‘oyalarini qo‘llay olmagach, 

miloddan avvalgi 484-yilda Luga qaytib keladi. Ta’lim berishdan tashqari qadimiy Xitoyning 5 ta 

mumtoz asari — „Shudzin“, „Shidzin“,  

„Idzin“, „Yuedzin“  va  „Lidzi“ni to‘plash, tahrir qilish, tarqatish  bilan shug‘ullanadi.  Konfutsiy 

ta’limoti uning „Lun yuy“ („Suhbatlar va mulohazalar“) kitobida bayon etilgan. Bu kitob aslida 

Konfutsiyning  fikrlari  va  suhbatlari  asosida  shogirdlari  va  izdoshlari  tomonidan  yaratilgan. 

Konfutsiy  o‘zi  uchun,  avlodlari,  yaqin  shogirdlari  uchun  alohida  ajratilgan  qabristonga  dafn 

etilgan;  uning  uyi  Konfutsiy  ibodatxonasiga  aylantirilgan,  bu  joy  ziyoratgoh  bo‘lib  qolgan. 

Konfutsiyning ta’limotida Li degan tushuncha alohida ahamiyatga ega. Bu tushuncha «Tartib», 

«Marom» degan ma’nolarni anglatadi. «Li» bo‘lmasa, jamiyatda tartib bo‘lmaydi, demak, jamiyat 

ravnaq  topmaydi.  SHuning  uchun  jamiyatda  doimo  tartib  bo‘lishi  zarur»,  –  deydi  u.  Konfutsiy 

Osmonga,  uning  ulug‘vorligiga  murojaat  etib,  ijtimoiy  tuzilmalar  ierarxiyasi,  kishilar  qat’iy 

subordinatsiyasining  zarurligini  ko‘rsatishga  harakat  qiladi:  «Osmon  har  bir  insonga  uning 

jamiyatdagi  o‘rnini  belgilaydi,  uni  taqdirlaydi,  unga  jazo  beradi»

2

.  Xullas,  Qadimgi  Xitoydagi 

falsafiy  ta’limotlar  tarixiga  nazar  tashlar  ekanmiz,  bu  erda  ham  materialistik  va  idealistik 

tendensiyadagi  falsafiy  oqimlarning  guvohi  bo‘lamiz.  Masalan,  ko‘pchilik  qadimgi  Xitoy 

faylasuflari  tushuncha,  predmetning  nomi  bilan  reallikdagi  predmetning  o‘zaro  munosabati 

to‘g‘risidagi  muammoni  hal  qilishga  qiziqqanlar.  Mo  Di  (Mo-Szi),  Syun-szi  va  boshqalar 

tushunchalar («nomlar») ob’ektiv hodisalar va  narsalarning inson ongidagi  in’ikoslari, desalar, 

Gunsun Lui tushunchalarni mutlaq mohiyat, deb qarab, ularni borliqdan uzib qo‘yadilar.  

Umuman, Konfutsiy va Myan-Szining axloqiy siyosiy nazariyalari, Xan Fey-szi va «qonunchilar» 

maktablari vakillarining davlat va huquq  to‘g‘risidagi fikrlari haqida ham ma’lum mulohazalar 

aytish mumkin. Bular Qadimgi Xitoy falsafasining «oltin davri»ni tashkil qiladi.