Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq

Tayanch tushunchalar.

 Qadimgi Sharq falsafasi, Daosizm, Konfutsiy  ta’limoti, Veda, Ramayana, 

Mahobhorat,  Avesto,  Zardo‘sht,  Islom  falsafasi,  Abu  Mansur  Moturidiy,  kubraviya,  yassaviya, 

naqshbandiya tariqatlari, panteizm, Temuriylar davri falsafasi, Abu Nasr Forobiy, Ibn Sino, Beruniy, 

shariat, tariqat, sezgi.  

Qadimgi Bobil, Misr,Hindiston va Markaziy Osiyo falsafiy tafakkuri.

 Oddiy  

tasavvurga ko‘ra Quyosh Sharqdan chiqqani kabi, falsafiy qarashlarning paydo bo‘lishi ham qadimiy 

Sharq xalqlari taffakuriga borib taqaladi.Qadimgi Sharq xalqlarining tarixi va madaniyati, ularning 

afsonaviy, diniy, axloqiy, siyosiy va huquqiy badiiy-estetik va falsafiy tasavvur va qarashlari, ularga 

xos  mazmunlar  haqidagi  bilimlar  antiq  davr  mualliflari  asarlarida,  arxeologik  manbalarda,  xalq 

og‘zaki  ijodiyoti  namunalari:  afsonalar,  dostonlar  va  rivoyatlarda  aks  etgan.      Dastlabki  falsafiy 

tasavvurlar va qarashlar Sharqning eng qadimgi mamlakatlaridan bo‘lgan Bobilda eramizdan oldin 

4-ming  yillikning  boshlarida  paydo  bo‘ladi.  SHu  davrlardayoq  odamlarning  dunyoda  ro‘y  berib 

turadigan xilma-xil hodisa va voqealarga bo‘lgan munosabatlarlari va qiziqishlarini, garchi hali sodda 

va yuzaki, ibtidoiy shaklda bo‘lsa-da, o‘zida aks ettirgan falsafiy qarashlar paydo bo‘la boshlagan. 

Buni biz qadimgi Bobil adabiyotining ko‘zga kuringan mashhur asarlaridan biri «Gelgamish haqida 

doston»da, undagi tuproq, suv, havo, issiqlik va sovuqlikning inson hayoti va tirikchiligining abadiy 

manbai ekanligi, Gelgamishning obihayot qidirib, boshidan kechirgan sarguzashtlari, chekkan azob-

uqibatlari,  odamlarning  tabiiy  qonunlar  asosida  yashashlari  zarurligi,  kishilarning  hayot  va  o‘lim 

sirlarini bilishga azaldan intilib kelishlari haqida qilingan hikoyalardan yaqqol bilib olamiz.  

 «Adona haqida doston»da esa insoniyat hayotida yaxshilik bilan yomonlik, ezgulik bilan yovuzlik 

boylik bilan qashshoqlik bir-biriga tubdan qarama-qarshi va zid ekanligi haqidagi fikrlar ifodalangan. 

«Jafokash avliyo haqida doston», «Xo‘jayinning quli bilan suhbati» kabi asarlarda biz buning yaqqol 

guvohi  bo‘lamiz. Eslab o‘tilgan  birinchi dostonda baxt va baxtizlik, adolat va adolatsizlik haqida, 

ularning sabablari va bartaraf etish usulari hamda yo‘llari xususida dastlabki falsafiy tasavvurlar va 

g‘oyalar bayon etilgan.  

 Jamiyat  ishlab  chiqarishi  o‘rtaga  qo‘ygan  talablar,  inson  amaliy  faoliyati  tug‘dirgan  ehtiyojlar 

asosida  Bobilda  tabiat  hodisalari  haqida,  ularning  mazmunini  tushunib  olib,  ulardan  turmushda 

foydalanish zarurati, mahsulot va narsalarning miqdorini aniqlash, og‘irligi va uzunligini o‘lchash, 

ishchi kuchlarning samarasini belgilash, binolar hajmini topish dalalarning er satxini hisoblab chiqish 

zarurati dastlabki arifmetik va geometrik bilimlarning paydo bo‘lishini taqozo etadi. Bu narsa o‘sha 

davrlardayoq taqvimning paydo bo‘lishiga olib kelgan va odamlardan astronomiya sohasida ma’lum 

bilimlarga ega  bo‘lishni talab qiladi. Shu asosda Bobilliklar quyosh soati, Quyosh ko‘rsatgichi  va 

uning  12  bo‘lakka  bo‘linishini  azaldan  bilishgan.  Antik  davr  ma’lumotlariga  ko‘ra,  Bobilda 

---