Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq

Axloqqa  gap  borganda,  albatta  uning  muayyan  tuzilmasi,

  unga  asos  bo‘lgan  omillar, 

unsurlar  to‘g‘risida  to‘xtalmaslik  mumkin  emas.  Axloq  tuzilmasini,  odatda,  uch  omil-asosdan 

iborat deb hisoblaydilar. Bular - axloqiy anglash (axloqiy ong), axloqiy his etish (axloqiy hissiyot) 

va axloqiy  munosabatlar (axloqiy  hatti-xarakatlar). Bazi  mutaxassislar (chunonchi,  mashhur rus 

axloqshunosi A I. Titarenko) axloqshunoslik mezoniy tushunchalarini (katetoriyalarini), axloqiy 

meyorlar va tamoyillarni axloq tuzilmasi tarzida taqdim etadilar. Bizning nuqtai nazarimizdan bu 

fikr unchalik to‘g‘ri emas. CHunki mazkur tushunchalar, tamoyilar va meyorlar ko‘proq axloqqa 

emas,  balki  uni  o‘rganadigan  fanga  –  axloqshunoslikka  taalluqlidir.  Umuman,  shuni  aytish 

kerakki, axloqshunoslik fanida ancha-muncha chalkashliklar mavjudki, ularning sababini mazkur 

fanning  boshqa  fanlarga  nisbatan  axloqqa  xususiyatlarga  egaligidan,  yani  unda  ko‘p  hollarda 

ilmiy-nazariy jihatlarning ilmiy-amaliy tomonlar bilan omuxtalashib ketganidan qidirmoq lozim. 

SHunday qilib, axloq tuzilmasi uch asosiy omilni  axloqiy anglash, axloqiy  aks etish  va axloqiy 

munosabatlarni uz ichiga oladi. Ayni paytda ana shu omillarning tuzilmadagi o‘rni, to‘g‘rirog‘i, 

mavqei masalasida ham turli xil qarashlar mavjud. Ba’zi axloqshunoslar axloqiy anglashni, boshqa 

birovlar axloqiy hissiyotning o‘zini asosiy unsur deb talqin etadilar. YAna ba’zi birovlar axloqiy 

anglash  -  axloqiy  ongga  etakchilik  mavqeini  beradilar.  Xo‘sh,  aslida  qanday  qarash  haqiqatga 

yaqinroq?  

Avvalo,  shuni  ta’kidlash  kerakki,  juda  ko‘p  hollarda  axloq  tuzilmasidagi  mazkur  uch 

omilunsurning  birortasisiz  axloq  tumunchacini  tasavvur  qilib  bulmaydi.  Boshqacha  aytganda, 

axloqni  inson  ko‘zi  oldida  gavdalamiruvchi  axloqiy  munosabatlarning  aks  etish  va  axloqiy 

anglashsiz yuzaga chiqishi yani mavjud bo‘lishi mumkin emas. Bunday holat axloqiy his etishga 

ham, axloqiy anglashga ham taaluqli. Zero tuzilmadagi bu uchunsur-omil bir-birisiz kamdan-kam 

mavjud  bo‘ladi, doimo bir-birini taqozo qiladi.Endi axloqiy  anglashning tuzilmadagi etakchilik 

mavqeiga, to‘g‘rig‘i, asosiy unsur sifatidagi o‘rniga kelsak, uni bu tarzda talqin etish, bizningcha, 

to‘g‘ri  emas.  Vaholanki,  sho‘rolar  davrida  va  hozirdagi  rus  olimlari  orasida  ba’zi  g‘arbdagi 

zamonaviy axloqshunoslik yo‘nalishlarida ana shunday qarash xukumron ekanini ko‘rzmie. Aslida 

esa, tuzilmada poydevor unsur sifatida axloqiy  hissiyot yoki axlokiy  xis etishi  namoyon buladi. 

to‘gri,  juda  kup  hollarda  biror  bir  axloqiy  qarorning  amalga  oshuvi  uzok  yoki  qisqa  vaqt 

mobaynida usha qaror oqibatlari to‘g‘risida ongli ravishda xulosa chiqarishga, ularni avval;dan 

anglab etishga urinish bilan bog‘lik bo‘ladi, ya’ni biz o‘z xatti xarakatlarimizni axloqiy anglash 

elagidan o‘tkazib, faoliyat ko‘rsatamiz. Lekin o‘sha anglab amalga oshirilgan axloqiy qaror tubida, 

so‘zsiz, axloqiy hissiyot yotadi. Demak, axloqiy his etish axloqiy anglash uchun material vazifasini 

o‘taydi.  Ba’zan  esa  o‘sha  “material”  -  hissiyotning  o‘zi  axloqiy  anglashni  chetlab  o‘tib,  - 

munosabat tarzida namoyon buladi. Bunga insoning favqulotda holatlardagi hatti-harakati misol 

bula oladi. Deylik, yuqori tezlikda ketayotgan avtomobil oldidan yo‘l o‘rtasida, koptokni quvib, 

go‘dak chiqib qoldi, haydovchi tormozni bosish barobarida, shu zahoti mashinasini keskin chetga 

buradi.  Bola  omon  qoladi,  x,aydovchi  jarohatlanadi,  mashina  pachoq  buladi.  Bu  holatda 

haydovchining  go‘dakka  nisbatan,  mehf-shafqati,  achinish  hissi,  inson  bolasini  oliy  qadriyat 

---