Ijtimoiy psixologiya

Masshtablilik.  Me’yorlar  masshtabliligiga  qarab  ijtimoiy 
va  guruhiy  me’yorlarga  boiin ad i.  Ijtimoiy  me’yorlar  —  butun 
jamiyat  miqyosida  amal  qiladi  va  o‘zida  ijtimoiy  nazoratning 
odat,  an’ana,  qonun,  etiket  va  boshqa  shakllarini  namoyon  eta­
di.  Guruhiy  me’yorlar  —  amal  qilish  doirasi jihatdan  kichikroq 
bo‘lib,  u  ma’lum  bir  guruhdagina  amal  qilishi  bilan  cheklanadi 
va  aynan  shu  guruhda  o‘zini  qanday  tutish  kerakliligi  (axloq, 
odat,  qiliqlar,  guruhli  yoki  individual  odatlar)  bilan  aniqlana- 
di.  Talabalar  guruhida  guruh  a’zosini  «sotmaslik»  kabi  me’yor 
bo‘lishi  mumkin.
Jamiyatning  ko‘pchilik  a’zolari  uchun  bora-bora  bajarilishi 
shart  bo‘lib  qoladigan  ma’lum  udumlar,  odat  tusiga  aylanishga 
ulgurgan  harakatlar  shu  jamiyat  a’zolari  uchun  «umumiy  qoi- 
dalar»  bo‘lib  xizmat  qiladi.  Shunday  me’yorlar  mavjudki,  ular 
buzilsa  yoki  ularga  amal  qilinmasa,  u  holda  kichik jazolar  (uni 
m a’qullamaslik,  qovoq  uyish,  noma’qul  qarash)  qo‘llaniladi.
Ijtimoiy  me’yorlar  tizimi  iqtisodiy,  ijtimoiy,  siyosiy  va  ruhiy 
yuksalishlarni  o‘zida  aks  ettiradi.  Ularda  quyidagilarning  aksini 
topish  mumkin:  hayot  tarzi,  xalqning  tarixiy  xususiyatlari,  uning 
mentaliteti,  davlatda  mavjud  bo‘lgan  boshqaruv  hokimiyatining 
ko‘rinishi.  Me’yor  odamlarni  jamoa  va  guruh  sifatida  bir-biri- 
ga  bog'laydi.  Bu  qanday  amalga  oshadi?  Birinchidan,  me’yor  — 
bu  kutishdir:  me’yorga  amal  qilgan  odam  atrofdagilardan  ham 
xuddi  shunday  harakatni  kutadi.  Piyodalar  o‘tish  yo‘lakchasining 
o‘ng  chekkasidan  o‘tayotgan  odamlar to‘g‘risidan,  qarama-qarshi 
tarafga  kelayotgan odamlar yo‘lakning  chap tarafiga  o‘tsa,  tartib-
li,  tashkillashtirilgan  harakat  amalga  oshadi.  Me’yorlarni  buzish 
oqibatida  esa  kishilarning  bir-birlari  bilan  turtilib  ketishi  yuzaga 
keladi  va  natijada  nizoli  vaziyat  yoki  biror  falokat  yuz  berishi 
mumkin.  Demak,  me’yorlar  subyektining  maqsadi,  motivi,  faoli-

---

yat,  kutishi,  baho  berishi  kabilarni  qamrab  oluvchi  ijtimoiy  mu­
nosabatlar  tizimini  shakllantiradi.  Shu  tariqa,  me’yorlar  kutish 
ko‘rinishida  (boshqalarning  o‘zini  tutishiga  nisbatan  reaksiya) 
yoki  standart  xatti-harakatlar  (majburiyat,  qoida)  ko‘rinishida 
talqin  etilishiga  ko‘ra  ma’lum  vazifani  bajaradi.
Nimaga odamlar me’yorlarga amal  qiladi  va  nega jamoatchilik 
bularni  nazorat  qiladi?  Me’yor  qadr-qimmatning  himoyachisidir. 
Oila  sha’ni  va  qadri  azaldan  odamlar va jamiyatning  eng  muhim 
qadriyatlaridan  hisoblanib  kelgan.  Jamoatchilik  tomonidan  esa 
uning  barqarorligi  va  rivojlanishi  qadrlanadi.  Oila  jamiyatning 
asosiy  yacheykasi  va  u  haqida  qayg‘urish jamiyatning  eng  muhim 
vazifasidir.  Oila  va  unda  amal  qiladigan  me’yorlarning  asosi  si- 
fatida  quyidagi  hadislarni  keltirish  o‘rinlidir:  «Farzandlaringiz- 
ni  izzat-ikrom  qilish  bilan  birga  axloq  odobini  ham  yaxshilangiz»