Ijtimoiy psixologiya

SH A X SLA R A R O   M U N O SA BA T L A R D A   SH A X S 
A G R ESSIV LIG I  M U A M M O S I
Agressiya  tushunchasi
Shaxslararo  munosabatlarda  namoyon  boiuvchi  xulq-atvor 
tiplaridan  biri,  bu  —  agressiyadir.  Inson  agressiyasini  o‘rganish 
serqirra  mavzu  boiib,  u  ushbu  fenomenning  asl  mohiyatini 
ochib  berishga  urinayotgan  olimlarning  diqqatini  o‘ziga  tortib 
keladi.
Oddiy  kundalik  hayotda  agressiya  —  zo‘ravonlik  yoki  raqibni 
yengish  uchun  vosita  sifatida  qoilaniladi.  Agressiya  —  kishilar 
o‘rtasidagi  turli  kelishmovchilik  oqibatida  kelib  chiqadigan  har 
qanday  xulq-atvor  modellaridan  biri  boiib,  u  shunday  atama- 
ki,  unga  oid  mulohazalar  nafaqat  psixologlarni,  balki  sotsiolog, 
huquqshunos,  pedagog,  faylasuf,  qisqasi,  ijtimoiy  soha  xodim- 
larining  barchasini  birdek  qiziqtiradi.  Agressiya  tushunchasining 
o‘ziga  izoh  berish  qator  qiyinchiliklarni  tug‘diradi,  chunki,  bu 
termin  ko‘plab  xatti-harakat  shakllarini  o‘zida  qamrab  olgan. 
Odamlar  biron-bir  kimsani  agressiv  shaxs  sifatida  tavsiflagan- 
larida,  uni  boshqalarni  haqorat  qiluvchi,  badfei,  barcha  narsani 
o‘zi  istaganidek  qilishni  istaydigan,  o‘z  g‘oyalarini  qat’iy  himoya 
qiladigan,  yechimi  yo‘q  muammolar girdobiga  o‘zini giriftor qila- 
digan  inson,  deb  ta’riflashlari  mumkin.  Agressiyaga  nisbatan be- 
rilgan  bunday  ta’rif to‘g‘ri  yo  noto‘g‘riligini  bilish  uchun  bu  tu- 
shunchaga  oydinlik  kiritish  lozim.
Agressiyaga  aloqador eng  birinchi  va balki  eng  mashhur naza- 
riy  tushunchaga  asosan  bunday  fei-atvor  o‘z  tabiatiga  ko‘ra  ko‘p 
jihatdan  instinktivdir.  Bu  yondashuv juda  keng  tarqalgan  boiib, 
unga  ko‘ra  insonda  genetik  va  konstitutsional  jihatdan  shunday 
harakatlar  «programmalashtirilgan»ligi  tufayli  uning  xulq-atvori- 
da  agressiya  sodir  boiadi.
Insonning  agressiv  xatti-harakatlarga  moyilligini  turlicha 
tushuntirishga  qaratilgan  nuqtayi  nazarlar  ichida  eng  mashhuri

---

U. Makdaugoll,  Z. Freyd,  G. Marrey va boshqa olimlarning «inson 
va hayvonlarda agressiyaning tug‘ma instinkti mavjud bo‘ladi» de- 
gan  qarashlaridir.  Agressiv  xulq-atvor  haqidagi  fikr-mulohazalar 
XX  asr  boshlarida  yuzaga  keldi.  Bu  nazariya  agressiya  haqidagi 
dastlabki  nazariya  bo‘lib,  unda  agressiyaning  sababi  frustratsiya 
nazariyasi  bilan  bog‘liq  ravishda  tahlil  etilgan.  Unga  ko'ra  agres- 
sivlik  frustratsiyaning  oqibatidir.  Bunday  qarash  birinchi  marta 
D. Dollard tomonidan  ilgari surilgan. Ammo ushbu nuqtayi nazar 
amaliyotda  o‘z  tasdig‘ini  topmadi.  Agressiv  xulq-atvor xususidagi 
ikkinchi  nuqtayi  nazar  L. Berkovichning  ijtimoiy  bilish  nazari- 
yasida  keltiriladi.  Unga  ko‘ra,  maqsadga  yo‘naltirilgan  faoliyat 
davomida vujudga  keladigan to‘siq shaxsda  agressiv xatti-harakat- 
larni  hosil  qiladi.  Nihoyat,  agressiv  xulq-atvorning  kelib  chiqish 
sabablari  haqidagi  eng  zamonaviy  nuqtayi  nazar  bilishning  kog­
nitiv  nazariyasi  bilan  bog‘liq  holda  ifodalanadi.  Bu  konsepsiyada 
agressiv  harakatlar  quyidagi jarayonlarning  natijasi  sifatida  baho- 
lanadi:
1.  Subyektning  o‘z  agressiv  xulq-atvorini  ijobiy  deb  bahola-
shi.
2.  Frustratsiyaning  mavjudligi.
3.  Affekt  yoki  stress  tipidagi  emotsional  qo‘zg‘alishning 
kuchliligi.
R. Kratchfild va N. Livson agressiyaning bir-birini inkor etmay- 
digan  ikki  xil  tavsifini  ishlab  chiqqanlar.  Birinchisi,  xulq-atvor­
ning tashqi alomatlariga asoslanadi va unga ko‘ra «Agressiya kim- 
gadir ziyon yetkazuvchi  xulq-atvorning  har qanday ko‘rinishidir». 
Ikkinchisi,  odamning  ichki  niyatlari  bilan  bog‘liq  bo'lib,  insonni 
harakatga  undovchi  kuchlarni  o‘rganish  bilan  anglash  mumkin 
boigan  holatlar  bilan  mushtarakdir,  ya’ni,  «Agressiya  boshqa  bir 
insonga  ziyon  yetkazishni  maqsad  qilib  olgan  har  qanday  xatti- 
harakatdir».  Agressiyaning  yuqorida  zikr  etilgan  tavsiflariga  mo- 
nand  tushunchalarga  tayangan  ko‘plab  psixologlar  agressiyani 
jonli  olamning  yashash  uchun  kurash  bilan  bog‘liq  uzviy  tavsifsi 
deb  hisoblaydilar.

---

Jozef  Bass  tomonidan  taklif  etilgan  mulohazalardan  biriga 
asosan,  agressiya  —  boshqalar  uchun  xavf tug‘diruvchi  va  ularga 
ziyon  yetkazuvchi  har  qanday  fe’l-atvor  ko‘rinishidir.
Bir  qancha  taniqli  tadqiqotchilar  tomonidan  taklif  etilgan 
agressiyaning  ikkinchi  m a’nosi  esa  quyidagini  o‘z  ichiga  ola­
di:  u  yoki  bu  harakatlar  agressiya  sifatida  kvalifikatsiyalanishi 
uchun  ular  kimnidir  oxir-oqibat  xafa  qilish  yoki  haqoratlashga 
olib  kelishi  shart  emas,  balki  xafa  qilish  va  haqoratlashni  maqsad 
qilib  qo‘yish  ham  agressiyadir.  Va  nihoyat  uchinchi  nuqtayi  nazar 
N. Zilman tomonidan bildirilib,  unga ko‘ra agressiya — boshqalar- 
ga  tan jarohati  va jismoniy jarohatlar yetkazish  demakdir.
Agressiya  tushunchasini  talqin  qilishdagi  kelishmovchiliklar- 
ga  qaramasdan,  ijtimoiy  fanlar  sohasidagi  ko‘plab  mutaxassislar 
uning  ikkinchi  nuqtayi  nazarda  bayon  etilgan  ma’nosini 
ma’qullashga  ko‘proq  moyillik  bildiradilar.