Ijtimoiy psixologiya

Shaxsning  o‘zini  anglashida  ijtimoiy  muhitning  ta’siri
Qurilishi  jihatidan  psixologlar  shartli  ravishda  to‘rt  o‘zaro 
bog‘liq  tomonlarni  ko‘rsatib  o‘tadilar:
1. 
0 ‘z-o‘zini  bilishi.  2.  0 ‘z-o‘ziga  munosabat.  3.  0 ‘z-o‘zini 
his  qilish.  4.  0 ‘z-o£ziga  ta’sir.
Bularning  har  biri  o‘ziga  turli  imkoniyatlarni  qamrab  oladi. 
Biroq  o‘z-o‘zini  bilish  —  o‘z-o‘zini  his  qilish  va  boshqalarning 
manbaidir.
0
‘z-o‘zini  bilish  yaxlit  holda  o‘z  ustida  ishlash  mazmunini, 
o‘z-o‘zini  tarbiyalash  dasturini  belgilaydi.  Ayni  paytda,  u  shaxs­
ning  batafsil  dasturini  tuzish,  o‘quvchilarda  tarbiyalanayotgan 
tegishli  maqsadlar,  ideallarga  erishish  uchun  zarurdir.  Demak, 
o‘z-o‘zini  bilish  asosidagi  o‘zlikni  anglash,  umuman  olganda, 
o‘z-o‘zini  boshqarishga,  tarbiyalashga  olib  borishi  mumkin  ekan. 
Lekin  bunda  o‘z-o‘ziga  munosabatning  rolini  ham  nazardan 
qochirmaslik  kerak.  Shuning  uchun  o'zlikni  anglashning  turli 
qirralari  o‘z-o‘zini  boshqarish  va  tarbiyalashga  nima  bera  olishi 
mumkinligini  ko‘rib  chiqamiz.
0
‘zlikni  anglashning  qiymatli  tomoni  bo‘lgan  o‘z-o‘ziga 
munosabat  insonni  o‘zga  shaxs  sifatida  munosabatda  bo‘lishini 
nazarda  tutadi.  U  birinchi  navbatda,  shaxsning  yo‘nalganligi 
(maqsadlari,  ideallari,  ehtiyojlari,  qiziqishlari)ni,  qadriyatlar 
m a’naviy  qiymatlarga  yo‘nalishi,  o‘ziga  talabchanligi,  o‘zini  ifo- 
da  qila  olishini  o‘z  ichiga  oladi. 
0
‘z-o‘ziga  munosabat  hamisha 
o‘z-o‘zini  his  qilish  bilan  bog‘liq. 
0
‘z-o‘zini  his  qilish  esa  o‘z 
navbatida  o‘z-o‘zini  ifoda  qilish,  o‘zini  tasdiqlash  bilan  bog‘liq. 
O'zidan  qoniqish  yoki  qoniqmaslik  bilan  ifodalanadigan  shaxs­
ning ruhiy holati o‘zining xulqi bilan ichki muhitni yaratadi, ichki 
muhit  esa o‘z  navbatida  inson  «Men»ining barcha ko‘rinishlariga 
o‘z  ta ’sirini  ko‘rsatadi.  Demak,  o‘z-o‘zini  takomillashtirish  qaysi 
rejada  amalga  oshirilishi  ko‘p  jihatdan  o‘z-o‘zini  bilish  va 
0
‘z- 
o‘ziga  munosabatda bo‘lishga  bog‘liqdir.  Agar shaxs  o'zini  to‘g‘ri 
ifodalashga,  o‘z  xatti-harakatlariga  tanqidiy  va  xolisona  yonda-

---

shishga  qobil  bo‘lsa,  unda  baribir,  o'z-o‘zini  tarbiyalashga ehtiyoj 
tug‘iJadi.
0
‘z-o‘zini  his  qilish  va  o‘z-o‘ziga ta’sir o‘tkazish  o‘zlikni  ang- 
lashning  hissiy-emotsional  tomoni  sifatida  namoyon  bo‘ladi. 
0
‘zlikni  anglashning  hissiy-emotsional  tomoni  qiziqishlar,  istak- 
lar,  kayfiyat  ularni  boshqara  bilish  kabi  komponentlar,  tarkibiy 
qismlarni  o‘z  ichiga  oladi.  Bularning  barchasi  o‘z  hissiyotlari  va 
fikrlari,  xatti-harakatlarini  boshqarishga,  asoslashga,  o‘z-o‘zini 
tarbiyalashda  u  yoki  bu  darajada  namoyon  bo‘ladi. 
0
‘zlikni 
anglash  va  o‘z-o‘zini  boshqarishning  o‘zaro  aloqasi  va  o‘zaro 
bog‘liqligini  quyidagi  chizma  tarzida  tasavvur  qilish  mumkin:
0 ‘z-o‘zini  anglash  —  bu  umuman  olganda,  shaxs  «Men» 
obrazining  hosil  bo‘lishi  demakdir  (I.S.Kon  1978).  Ko‘pchilik 
tadqiqotlar  shuni  ko‘rsatadiki,  «Men»  obrazi  insonda  tez  hosil 
boimaydi,  balki  butun  umri  davomida  ijtimoiy ta’sirlar  natijasida 
yuzaga  keladi.  Ijtimoiy  psixologiya  nuqtayi  nazaridan  olib  qaral- 
ganda,  bu jarayon  insonning  turli  ijtimoiy  guruhlarga  qo‘shilishi 
qaysi  yo‘l  orqali  amalga  oshirilishi  biz  uchun  qiziq.
Ko‘pgina  ilmiy  manbalarda  o‘z-o‘zini  anglashga  quyidagi- 
cha  ta’rif beriladi:  «Insonning  o‘z  bilimlari,  ma’naviy  qiyofasi  va 
qiziqishlari,  ideallari  va  axloq  motivlarini  anglash,  baholash,  o‘z- 
o‘ziga  arbob  sifatida  his  qiluvchi  va  fikrlovchi  mavjudod  sifatida 
yaxlit  baho  berishi,  o‘zini  obyektiv  dunyodan  ajratishi,  o‘zining 
borliq  olamga  munosabatini  anglash  va  unga  baho  berishi,  o‘zini 
shaxs  sifatida  anglashi,  o‘z  xatti-harakatlari,  fikrlari  va  hislari, 
istaklari  va  qiziqishlarini  anglashidir».
Shaxsning  o‘z-o‘zini  anglashi  yosh  va jinsiy o‘ziga xoslikka ega. 
Masaian,  o‘ziga  nisbatan  o‘ta  qiziquvchanlik,  kim  ekanligini  bilish 
va anglashga intilish ayniqsa,  o‘smirlik davrida rivojlanadi.  Bu davr­
da paydo boiadigan  «kattalik»  hissi  qizlarda ham,  o‘smir yigitlarda 
ham  nafaqat  o‘ziga  munosabatni,  balki  o‘zgalar  bilan  bo'ladigan 
munosabatlarini  ham  belgilaydi.  Qizlardagi  «Men»  obrazining yax­
shi  va  ijobiy  bo‘lishi  ko‘proq  bu  obrazning  ayollik  sifatlarini  o‘zida 
mujassam eta olishi, ayollik xislatlarining o‘zida ayni paytda mavjud

---

ekanligiga bog‘liq bo‘lsa, yigitlardagi obraz ko‘proq jismonan barka- 
mollik  mezonlari  bilan  nechog‘li  uyg‘un  ekanligiga  bogliq  boladi. 
Shuning uchun ham o‘smirlikda o‘g‘il bolalardagi bo‘yning pastligi, 
muskullarning  zaifligi  va  shu  asosda  qurilgan  «Men»  obrazi  qator 
salbiy taassurotlarni  keltirib chiqaradi.  Qizlarda  esa  tashqi  tarafdan 
go‘zallikka,  kelishganlik,  odob  va  ayollarga  xos  qator  boshqa  sifat- 
larning bor-yo‘qligiga bogliq holda «Men»  obrazi mazmunan  idrok 
qilinadi.  Qizlarda  ham  ortiqcha  vazn  yoki  terisida  paydo  boigan 
ayrim  toshmalar  yoki  shunga  o‘xshash  fiziologik  nuqsonlar  kuch- 
li  salbiy  emotsiyalarga  sabab  bolsa-da,  baribir  chiroyli  kiyimlar, 
taqinchoqlar  yoki  sochlarning  o‘ziga  xos  turmagi  bu  nuqsonlarni 
bosib  ketadigan  omillar  sifatida  qaraladi.  Lekin  shuni  alohida  ay- 
tish  joizki,  «Men»  obrazining  ijobiy  yoki  salbiyligida  yana  o‘sha 
shaxsni  o‘rab  turgan tashqi  muhit,  o‘zgalar va ularning  munosabati 
katta  rol  o‘ynaydi.  Odam  o‘zgalarga  qarab,  go‘yoki  oynada  o‘zini 
ko‘rganday  tasavvur qiladi.  Bu jarayon  psixologiyada  refleksiya  deb 
ataladi.  Uning  mohiyati  —  aynan  o‘ziga  o‘xshash  odamlar  obrazi 
orqali  o‘zi  to‘g‘risidagi  obrazni  shakllantirishdir.  Refleksiya  «Men» 
obrazi  egasining  ongiga taalluqli jarayondir.
«Men» obraziga doir bir qancha nuqtayi nazarlar mavjud boiib, 
bulardan  eng  ko‘p  tarqalgani  quyidagi uch  komponent  boiib,  bu­
lar:
1.  Bilish  komponenti  (o‘zini  bilish).
2.  Emotsional  komponent  (o‘z-o‘zini  baholash).
3.  Axloqiy  komponent  (o‘ziga  munosabat).
Insonning o‘z-o‘zini anglashi  borasida ko‘pgina olimlar ilmiy- 
psixologik  tadqiqot  olib  borganlar.  Masalan,  D. Mill  «Men»  kon- 
sepsiyasini xotira bilan boglagan boisa, V. Vundt «Men»ni insonni 
shaxsiy  hissiyotlari  bilan  boglagan.  l.S.K on  o‘zining  «Men»ning 
yaratilishi»  nomli  asarida  bu  fikrlarni  tahlil  qilib,  «inson  avvalo 
kishining diqqat-e’tiborini o‘ziga qaratadigan sifatlarini anglaydi» 
deydi.  D. Midning  fikricha,  o‘z-o‘zini  anglash  bu  —  birgalikdagi 
faoliyati  tufayli  birlashgan  odamlarning  ko‘zi  bilan  o‘ziga  bo- 
qishdir.  A.N. Leontev  o‘z-o‘zini  anglashda  ijtimoiy  faoliyatning

---

roli  haqida  fikrlab,  shunday  deydi:  «Individual  «Men»  o‘zining 
tarkibiga  ko‘ra,  ijtimoiy  malakalar  natijasida  yuzaga  keladigan 
ijtimoiy  tarkibdir».
Insonning  o‘z-o‘zini  anglashi  borasida  yana  bir  qator  mulo- 
hazalar  bo‘lib,  uni  o‘rganishda  asosiy  fakt  shundaki,  u  oddiy tav- 
siflar  kabi  yuzaga  kelmaydi,  lekin  u  shaxs  tarbiyasining  va  tar- 
biyalanganligining  muhim  omillaridan  hisoblanadi.  Shu  nuqtayi 
nazardan  olib  qaraganda,  tarbiya  shaxsning  o‘zi  va  o‘z  sifatlari 
to‘g‘risidagi  tasavvurlarning  shakllanishi  jarayonidir,  deb  ta’rif 
berish  mumkin.  Demak,  har  bir  inson  o‘zini,  o'zligini  qanchalik 
aniq  bilsa,  tasavvur  qila  olsa,  uning jamiyat  me’yorlariga  qarshi 
harakat  qilish  ehtimoli  ham  shunchalik  kamayadi,  shunda  u  tar- 
biyalangan  boiib  hisoblanadi.