|
Frustratsiya
— bu maqsadga erishishga to‘sqinlik qiluvchi bar
cha narsalardir (shu jumladan, ovqati tugagan oshxona ham).
Agar shaxsning maqsadi kuchli motivatsiyalangan bolsa, qoni-
qish olishni kutayotgan bo‘lsa va uning bu istagi to£siqqa uchrasa
frustratsiya kuchayishi mumkin.
Frustratsiya agressiyaning paydo bo‘lishi uchun motivatsiya
hosil qiladi. D. Dollard va M. Millerning fikriga ko‘ra, frustrat-
siyani keltirib chiqaruvchi sababga ko‘ra agressiyani namoyon
qilish jamiyat yoki jamoatchilik tomonidan jazolanishi mumkin.
Bunday jazodan qo‘rqish esa agressiya boshqa nishonga, obyektga
yoki shaxsning o‘z-o‘ziga qaratilishi (suitsid sodir qilishi)ga sabab
bo‘lishi mumkin (Dollard, 1939; Miller, 1941)
Frustratsiya va agressiya nazariyasi borasida o‘tkazilgan labora-
toriya tadqiqotlari ikki xil natija berganligini koYish mumkin: frus
tratsiya ba’zan agressiyani kuchaytirgan bo‘lsa, ba’zan aksincha,
susaytirgan. Masalan, Yudjin Bernstayn va Filip Uorchel o‘tkazgan
tajriba bunga yaqqol dalildir: eksperimentatorning assistenti eshitish
apparati ishlamay qolayotganligi tufayli hadeb guruhiy qaror qabul
qilishga xalal beraveradi, bu hoi majlis ishtirokchilarida frustasiyani
keltirib chiqazgan, lekin hech qanday agressiyaga olib kelmagan.
Tadqiqotchilarning fikricha, bu yerda frustratsiya agressiyaga sabab
bolmaganining sababi frustratsiyani keltirib chiqazgan manba aniq
va yetarlicha tushunarli bo‘lganidir. Frustratsiya va agressiyaning
aloqadorligi ilk nazariyalarda oshirib talqin qilinganligini payqagan
Leonard Berkovits bu nazariyani qayta ko‘rib chiqdi. U quyidagi
taxminni ilgari surdi: frustratsiya jahl va agressiv harakat qilishga
emotsional tayyorlikni keltirib chiqazadi (frustratsiya agressiyani
emas, balki agressiv harakat qilishga tayyorlikni keltirib chiqaza
di). Insonning jahli qachon chiqadi, qachonki unda frustratsiyani
keltirib chiqazgan odam boshqacha yo‘l tutish imkoniga ega bo'lgan
bo‘lsa-yu, bunday qilmasa (Averill, 1983; Weiner, 1981). Frustratsi
yani his qilgan odam qachon dilozorga tashlanadi, qachonki uni
bunga majbur qilishsa. Albatta agressiya kelib chiqishi uchun har
doim ham frustratsiya bo‘lishi shart emas, lekin agressiya bilan
assotsiatsiyalanadigan stimullar doimo agressiyani kuchaytiradi
(Carlson & Others, 1990).
Bu nazariyaning asosiy holatlari quyidagicha ifodalanadi:
— Frustratsiya har doim biror-bir shakldagi agressiyaga olib
keladi.
— Agressiyani doimo chorlovchi masalalarda uchta omil hal
qiluvchi ahamiyatga ega:
1.
Subyekt tomonidan kutilayotgan bo‘lg‘usida erishiladi-
gan maqsadga erishish darajasi — agar shaxs o‘z oldiga qo'ygan
maqsadiga erishishi ancha vaqtga cho‘zilib ketsa, bunday hoi al-
batta agressiyani chaqiradi.
2. Maqsadga erishish yo‘lidagi to‘siq kuchi — shaxsning o‘z
oldiga qo‘ygan maqsadi yoiida uchragan to‘siq yengib boim as
darajada bo'lsa yoki shaxs tomonidan shunday deb tushunilsa,
agressiya vujudga keladi.
3. Ketma-ket frustratsiyalar soni — agar maqsad yo‘lida bir
to‘siq ortidan ikkinchisi, uning ortidan uchinchisi va bu davomiylik
davom etaversa, bu albatta shaxsda agressiyani keltirib chiqaradi.
Ya’ni subyekt maqsadidan qoniqishni qay darajada ko‘p kutsa,
bu yo‘lda to‘siqlar qay darajada kuchli bo‘lsa va to‘siqlar qay dara
jada ko‘p blokirovka qilinsa, agressiv xulq-atvorga turtki shuncha
kuchli bo‘ladi.
Frustratsiyalar ketma-ket sodir bo‘lganda ularning kuchi bir-
biri bilan qo‘shilib, katta kuchdagi agressiv reaksiyani tug‘dirishi
mumkin.
Bundan tashqari organizmdagi og‘riq va frustratsiya (maqsad
ga erishish yo'lida to‘siq paydo bo‘lishi) ko‘pincha tushkunlik va
adovat hissini keltirib chiqazishi va buning ortidan agressiya yu-
zaga kelishi olimlar tomonidan tasdiqlangan. Agar frustratsiya
qo‘rquv yoki ikkilanish tufayli kelib chiqqan bo‘lsa, shaxs ala-
mini (agressiyasini) ko‘pincha boshqalardan oladi. Bu holat fanda
«agressiyani chiqarib yuborish» fenomeni deb ataladi.
0 ‘z agressiyasini chiqarib yuborish uchun shaxs turli xil ni-
shonlarni topadi. Misol sifatida quyidagi tarixiy holatni kelti-
rish o‘rinli. Germaniya Birinchi jahon urushida mag‘lubiyatga
uchragach, bu davlatga iqtisodiy tartibsizlik, inqiroz kirib keldi
va ko'pchilik nemislar buning alamini olish uchun yevreylarni
tanlashdi va ularga nisbatan yovuzlikni his qila boshlashdi. Gitler
hokimiyat tepasiga kelishidan ancha oldin, bir nemis lideri shun
day degan edi: «Yevreylar — bu bizning agressiyamizni chiqarishi-
miz uchun juda qulay obyektdir. Agar yevreylar bo‘lmaganida edi,
ularni o‘ylab topishga to‘g‘ri kelgan bo‘lardi» (G.W. Allport. 1958).
0 ‘rta asrlarda odamlar o‘zidagi qo'rqinch va agressiyani jodug-
arlarga ko‘chirishgan, vaqti-vaqti bilan ularni gulxanda kuydirib,
alamini chiqarib yuborganlar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
