«Ijtimoiy menejment» fanining sillabusi

 
4.2
.
Tovar birjalarining boshqaruvni tashkil etish tajribasi 
Huquqiy jixatdan birjalar barcha mamlakatda rasmiy ro‘yxatdan o‘tkazilgan 
turli huquqiy shaklda barpo etilgan birlashmalar hisoblanadilar. Ko‘pincha ular,
ma‘sulyati cheklangan jamiyat, urtoklik xissadorlik-aksiyadorlik assosiatsiyalari 
ko‘rinishida bo‘ladi. 
Umumbirja mulkiga nisbatan birjani hamma a‘zolari mulkni teng huquqli 
egalari bo‘lishlari bilan birga bir vaqtning o‘zida o‘zlari qo‘ygan ulushlari va 
olinadigan daromadlarga egalik qiladilar. Ular tashkil qilgan huquqiy yoki jismoniy 
hamjamiyat jamoa ko‘rinishida bo‘lib ulardagi alohida fuqarolar, tashkilotlar birja 

---

70 
brokerlik to‘lovlari chegirmali savdodan keladigan chegirma foydaga egalik 
qiladilar. 
Ko‘pincha birjalar korporatsiya sifatida faoliyat ko‘rsatib, qaysi mamlakatda 
joylashgan bulsalar, usha mamlakat qonunchiligi doirasida harakat qiladilar 
Rivojlangan mamlakatlarda birjalar ko‘pincha foyda olishga intilishmay notijorat 
makomiga ega bo‘lib insonparvarlik va diniy g‘oyalarga tayanib turli kuchli 
e‘tiborga molik solik imtiyozlariga ega tashkilot sifatida maydonga chikadilar. 
Birja o‘zi bevosita savdo operatsiyalarini o‘z funktsiyalarini amalga oshirish 
bilan bog‘liq zarur hollardagina amalga oshiradi. AQShdagi ba‘zi birjalar o‘z obro‘ 
e‘tibrlarini oshirish maqsadida, yillik hisobotlarida asosli ravishda ko‘pmilliardli 
raqamlarni keltirsalarda faqat ramziy 500- 100 dollar atrofida toza foyda olishlari 
mumkin U erda birjalarga boshqa savdo birjalarida (asosan fond) qimmatli 
qog‘ozlar sotib olish va sotish ruxsat etilgan. 
Birjalarni tijorat tashkilotlari sifatidagi faoliyati qatnashchilari tomonidan 
investorlar kabi turli kapital qo‘yilmalardan daromad olishlari nazarda tutilar edi. 
Investorlar daromadlarini oshirish yo‘llaridan biri birja faoliyatini qimmatlashuvi, 
mijozlar uchun turli to‘lov va yig‘ilmalar va boshqalar orqali amalga oshirilishi 
mumkin. Bu esa o‘z navbatida ma‘lum vaqtdan keyin birja operatsiyaarini o‘sishini 
to‘xtatadi. Shu bilan birja a‘zolari mijozlardan chegirmalar savdo faoliyatidan 
keladigan foydalarni yo‘qotishga olib kelgani muqarar. 
Birjani huquqiy shaxs sifatida egalik qiladigan mulklari quyidagilar 
hisoblanadi:
-nizom sarmoyasi sifatida birja a‘zolari qatnashchilari tomonidan berilgan 
mulk va boshqa kiritmalar; 
-birja faoliyati davomida ichki xodimlar tomonidan yaratilgan mahsulot va 
xizmatlar qiymati; 
-qatnashchi a‘zolarning yillik badallari, birja operatsiyalaridan tushumlar, 
turli xil xizmatlar uchun to‘lovlar , qoidabo‘zarlarga solingan jarima tushimlari , 
xaridorlar to‘lovlari; 
-mulk yoki pul shaklidagi boshqa xarid tushumlari va x.k. 

---

71 
Odatda birja nizom sharnomasi ma‘lum miqdordagi birja sertifikatlariga 
bo‘linadi va birjani har bir a‘zosi kamida bitta birjada operatsiya o‘tkazish huquqini 
beruvchi bitta sertifikatga ega bo‘lishi kerak. Birja sertifikatlari paylari yig‘indisi 
birjaning nizomda ko‘rsatilgan asosiy sarmoyasini tashkil etadi. Tovar birjalari 
tomonidan amalga oshiriluvchi asosiy va yordamchi funktsiyalarga quyidagilarni 
kiritish mumkin: 
-real tovarlarni oldi-sotdisi; 
-chayqovchilik; 
-xejirlash; 
-narxlar kotirovkasi; 
-birja tovarlariga standartlar o‘rnatish; 
-bir xil (tip) ko‘rinishli kontraktlar varaqalarini ishlab chiqish; 
-savdolashuv odatlarini hisobga olib, xakamlik arbitrajlik funktsiyasini 
amalga oshirish; 

birja a‘zolari urtalaridagi hisob-kitobini hisob-kitob palatalari va 
likvidatsion kassalar orqali amalga oshirish; 

birjaning axborot soxasidagi faoliyati va x.k. 
Birjani oliy organi bo‘lib birja ta‘sischilari va a‘zolari umumiy yig‘ilishi 
hisoblanadi. U nizomni unga kiritilgan o‘zgartirishlari bilan tasdiklaydi. Birjaning 
boshqa hujjatlarini ham faqat umumiy yig‘ilish tasdiklaydi. 
Birja umumiy yig‘ilishida ovoz berish huquqisiz birja xodimlari, taklif 
qilinganlar va qatnashishlari mumkin.