20
ko`rsatish mumkin. Horatsiyning bu nomasida keyinchalik N.Bualo “SHe`riy san`at” asarida
klassitsizmga nisbatan me`yoriy deb belgilagan juda ko`p nazariy xulosalar ilgari suriladi.
Horatsiyning tafakkuri san`atning
mazmundorligi, ommaga ta`sir o`tkazishning vositalari,
she`riyatning ijtimoiy qimmati va shoirning roli masalalari tadqiqiga qaratiladi.
Publiy Ovidiy Nazon (mil..av.gi 43 – mil.iy 18 yillar) Avgustga muxolifotda turgan adabiy
oqim vakili o`laroq mil.iy 8 yilda Oktavian Avgust tomonidan Rimdan surgun qilinadi. SHu tariqa
u umrining qolgan 10 yilini olis Toma shahrida muhojirlikda o`tkazadi. SHoidan bizgacha bir talay
asarlar etib kelgan bo`lib, bular “Sevgi qo`shiqlari”, “Qahramon ayollar yoxud maktublar”, “Ayollar
uchun pardoz malhamlari”, “Sevgi san`ati”, “Sevgi da`vosi”, “Metamorfozalar”, “Fasta”, “G‟amgin
qo`shiqlar” va “Plontdan maktublar”dir. Ovidiy ijodining cho`qqisi uning “Metamorfozalar”, ya`ni
“Turlanishlar” dostonidir. “Metamorfozalar” 15 ta kitob, 12 ming misradan iborat bo`lgan yirik asar.
Unda Yunoniston va Rim mifologiyasidagi afsonaviy turlanishlar ma`budlar, suv va o`rmon parilari,
shuningdek, insonlarning jonivorlarga, o`simliklar va hatto yulduzlarga aylanib qolishi haqidagi
250ga yaqin rivoyatlar epilliya, ya`ni kichik she`riy qissalar shaklida yoritilgan. Asarning falsafiy
asosi bo`lib Lukretsiyning hamma narsa o`zgaradi, biroq hech narsa yo`qolmaydi, degan qarashi va
Pifagorning ruhning ko`chib o`tishi haqida nazariyasi xizmat qilgan.
Asarda ifodalanishicha,
turlanishlar stixiyali tarzda ro`y bermaydi, balki u yoki bu personajning ma`naviy xislatlari sabab
bo`ladi.
Rim adabiyotining biror bir davri Avgust asri kabi o`lmas adabiy obidalarga boy bo`lgan
emas edi. Bu davrning 3 ulug‟ shoiri – Vergiliy, Horatsiy, Ovidiy asarlari keyingi barcha davrlarda
ham etuklik namunasi bo`lib qoladi.
Rimda Avgust printsipiati mil.iy 14 yilgacha, ya`ni Oktavian Avgust vafotigacha davom
etadi. Rimning bundan keyingi tarixi imperiya davri bo`lib, u yakkahokimlik idora usuliga tayanadi.
Bu hokimiyat qudratli harbiy qo`shinga tayanar va ochiqdan-ochiq istibdod saltanati edi. Imperator
hokimiyatiga nisbatan senat aristokratiyasi muxolifoti mavjud bo`lib, ular o`rtasida stoyachilar
falsafasi keng yoyilgan edi. Bu ta`limot orqali ular shaxsning ma`naviy kamolotini targ‟ib va tashviq
qiladilar. Umuman olganda, mil.iy I – V asrlarda Rim jamiyatida orqaga ketish kuzatiladi va bu holat
adabiy hayotda ham ko`rinadi.
Lutsiy Anney Seneka (mil..av.gi 4 mil.iy 65 yillar) falsafaning
stoyachilar maktabi vakili
bo`lib, uning asarlari ana shu oqim ta`limotini yoyishga qaratilgandir. Seneka merosi asosan ikkiga
bo`linadi. 1.Falsafiy asarlar. 2.Badiiiy asarlar. Seneka badiiy asarlari va ayniqsa tragediyalarida ham
hayot ustidan mana shu nuqtai nazardan hukm chiqaradi. A.Alimuhammedovning fikriga ko`ra:
“Dramaturg... oddiy faqirona hayotning betashvish sokinligin, badavlat hayotning g‟am-kulfatlarini,
taqdirning bevafoligin, baxt va saodatning
beqarorligini, ehtiroslarning fojiaviy oqibatlarini… tarannum etadi».seneka dramaturgiyasining
o`ziga xos xususiyatlarini uning “Medeya” tragediyasi orqali, bu mifologik rivoyatning evripid
talqini bilan qiyosiy tahlil qilish vositasida bilib olish mumkin. evripid Medeya fojiasi sabablarini
Afina demokratik polis tizimining tanazzulida ko`rgan bo`lsa,
Seneka esa bunga sabab deb
Medeyaning betizgin ehtiroslarini ko`rsatadi.
Gay Petroniy Arbitr (mil.iy I asr) bu davr adabiyotining eng salmoqdor asarlaridan biri
muallifidir. Bu asar “Satirikon” deb nomlanib, 20 ta kitobdan iborat bo`lgan. Ammo uning 15- va 16-
kitoblaridan parchalargina bizgacha etib kelgan. “Satirikon” yoki “Satirlar kitobi” menipp satirasi
deb yuritiladigan janr asosida yaratilgan bo`lib, unda Petroniy o`z davrining turli-tuman ijtimoiy
guruhlarini mahorat bilan tasvirlay olgan. “Satirikon”ning asosiy obrazlari – daydilar (Enkolpiy,
Askilt, Giton) bo`lib, ular butun Italiya bo`ylab sarson-sargardon kezadilar. Petroniy o`z
qahramonlarini turli sharoitlarda olib tahlil etadi. “Satirikon” asari syujetining asosini ishqiy motivlar
tashkil qiladi va ular orasida “Effeslik xonim” qissasini alohida qayd etish mumkin.
Imperiya davri adabiyotida jamiyat illatlaridan kulish asosiy pafoslardan hisoblanadi. Fedr
(mil.iy 15 – 60 yillar) Rim adabiyotiga masal janrini olib kiradi. U bu boradagi ijodini mil..av.gi
VI1 asrda yashagan Yunon masalnavisi ezop asarlarini lotinlashtirishdan boshlaydi. Fedrning merosi
5 to`plamga jamlangan 135 ta masaldan iboratdir. Fedr asarlarining uchdan biri ezop masallari bilan
bog‟liq bo`lib, lekin ular tarjima emas, balki qayta ishlashdir. Fedr u yoki bu syujetni o`zlashtirgach,
unga yangi ma`no yuklaydi va boshqacha «qissadan hissa” bilan tugallaydi. Uning bir qator masallari
uchun siyosiy satira etakchi mavzu hisoblanib, ularda asosan “kuch-qudratli”lar nishonga olinadi.
Fedrning “Bo`ri bilan qo`zichoq”, “Sigir, echki va sher”, “Burgut va qarg‟a” kabi misollarida shu
21
bilan bog‟liq g‟oyalar ilgari suriladi.
Mark Valeriy Martsial (mil.iy 42 – 104 yillar) 15 kitobga jamlangan epigrammalar
muallifidir. Uning ijodida epigramma o`tkir zaharxanda qurolga aylandi. Martsial epigrammalarining
bir qismida Rim jamiyatining ma`naviy tanazzuli o`z ifodasini topadi.
CHunonchi, u behad ko`p
mol-davlatga ega bo`lgan boylarning xasisligi ustidan kuladi. Umuman olganda, Martsial
epigrammalarining ko`pchiligi satirik bo`lib, ularning shon-shuhrat qozonishiga ham eng avvalo
mana shu jihat sabab bo`lgandir. Uning asarlarining badiiy fazilatlari sifatida hozirjavoblik,
favqulodda tugullanmalar, qisqalik va boshqalarni keltirish mumkin.
Detsim Yuniy Yuvenal (mil.iy 60 – 140 yillar) ham mashhur Rim satirigidir. Uning qalamiga
mansub satiralardan 16 tasi bizgacha etib kelgan. Ularni o`z xarakteriga ko`ra 2 guruhga ajratish
mumkin. 1. 1-9
satiralar. Ularda o`tkir fosh etuvchi xarakterga ega bo`lib, ularda shoir Rim jamiyati yuqori
doiralarining illatlarini keskin tanqid ostiga oladi. 2. 10-16 satiralar. Ularda shoir stoyachilar falsafasi
ruhida axloqiy mavzularda mulohaza yuritadi. Rim adabiyoti tarixida Yuvenal o`zining fosh etuvchi
satiralari bilan qadrlidir.
Umumiy tanazzul fonida Apuley (mil..av.gi 124 – 180 yillar) ijodi kishi diqqat-e`tiborini
o`ziga jalb etadi. Apuley ham Yunon, ham lotin tilida bab-baravar qalam tebratgan ijodkordir. Uning
Yunon tilidagi asarlari unutilgan, lotin tilidagi asarlari esa etib kelgan. Bular “Gulzor”, “Apologiya”
va “Metamorfozalar” asarlaridir. Apuley “Metamorfozalar” romani tufayli shon-shuhrat qozongan.
Bu asar keyinchalik “Oltin eshak” nomi bilan yuritila boshlagan. Roman syujeti asarning bosh obrazi
Lutsiyning fantastik tarzda eshakka aylanib qolishiga asoslanadi. U turli xo`jayinlar qo`liga tushib,
odamlarning turli-tuman badkirdorliklariga guvoh bo`ladi. mana shu qoliplovchi hikoya ichida yana
bir necha mustaqil hikoyalar mavjud bo`lib, ular orasida Amur va Psixeya
haqidagi qissa ayniqsa
dilbardir. Unda juda musaffo bir sevgi tarixi bayon qilinadi. Apuley o`z romanida shu davr Rim
hayotini g‟oyat bo`yoqdor tasvirlaydi. U mayda er egalarining haq-huquqsiz hayotini, boylar va
imperator gumashtalarining jabr-zulmini qalamga oladi.
Apuley qadimgi Evropa adabiyotining eng so`nggi vakilidir. Mil.iy V asrda Rim imperiyasi
qulaydi va u
bilan birga quldorlik tuzumi ham yakunlanadi. endi tarix sahnasiga feodalizm tuzumi va unga
asoslangan O`rta asrlar pallasi chiqadi.
Do'stlaringiz bilan baham: