|
3.2.1-jadval
2013
2014
Farq (+,-) o’sish %
da
Mahsulot sotishdan sof tushum
48189,0
66300,0
+ 18111
37,5
Sotilgan mahsulotlarning tannarxi
39515,0
54366,0
+ 14851
37,3
Mahsulot sotishning yalpi foydasi
8674,0
11934,0
3260
37,5
Hisobot davrining sof foydasi
299,5
439,5
140
46,7
Manba: “Xumora-sarka” fermer xo’jaligining yillik hisoboti.
Fermer xo’jaligi mahsulot ishlab chiqarish uchun 2013-yilda 39515 ming
so’m xarajat sarflagan bo’lsa, 2014-yilga kelib 54366 ming so’mni tashkil
etmoqda. Mahsulot sotishdan tushgan sof tushum 8674 ming so’mdan 11934 ming
so’mga o’sishga erishildi.
Maxsulot tannarxi bir turdagi mahsulot ishlab chiqari'sh xarajatlarini shu mahsulot
miqdoriga bo’lish orqali topiladi:
Bu yerda: MT — mahsulot tannarxi, so’m/tsentner, so’m/
dona va h.k.
IX — mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari, so’m
MM — mahsulot miqdori, tsentner, dona va h.k.
Qishloq xo’jaligida yetishtirilgan mahsulotlar tannarini hisoblash bilan
birga, avtotransport, traktorlar va ishchi hayvonlar tomonidan bajarilgan ishlar
tannarxi ham hisoblanadi. Bunda avtotransport bajargan ish tonna-kilometrda,
haydov traktorlari bajargan ish shartli etalon-gektarda, otlarni ot-kunida hisobga
olinadi. Shuningdek, bir gektar yerdagi bir mahsulot turini ishlab chiqarish
tannarxi, bir bosh chorva molini parvarishlash tannarxi ham hisoblanishi mumkin.
Xo’jalikda rejadagi (ishlab chiqarish-biznes rejada belgilangan) va haqiqiy
(hisobot bo’yicha haqiqatda erishilgan tannarx hisoblab borilishi mumkin. Bu
rejalashtirilgan ishlab chiqarish xarajatlarini haqiqatda erishilgan daraja bilan
solishtirish, ortiqcha moddiy va mehnat resurslari sarflariga yo’l qo’yilgani yoki
80
tejamga erishilganini aniqlash va kelgusida tegishli xulosalar chiqarishga imkon
beradi.
Boshqa sohalardan farqliroq qishloq xo’jaligidagi maxsulot tannarxini
aniqlashda hisoblash ob’yektlarini bilish muhimdir. Qishloq xo’jaligida bir qator
ekinlar va chorva mollaridan asosiy mahsulot bilan birga qo’shimcha va tutash
mahsulotlar olinadi. Shundan kelib chiqib tannarx ob’yektlari belgilanadi.
O’simlikchilikda:
• g’alla ekinlarida – don, don chiqitlari va somon;
• paxtada – paxta xom ashyosi;
• sabzavot, poliz va kartoshkada – tegishli sabzavot, poliz va kartoshka
mahsuloti;
• mevali daraxtlarda – mevalar;
• ozuqa ekinlarida – ko’k massa, pichan, senaj, silos, ildizmevalar.
Chorvachilikga ixtisoslashgan fermer xo’jaliklarida.
• chorva mollarida – xar bir chorva moli turi va guruhi (asosiy poda,
o’suvdagi yosh va boquvdagi katta yoshli mollar) bo’yicha olinadigan sut, nasl,
tirik vazn o’sishi, jun, tirik vazn;
• parrandachilikda – tuxum, tirik vazn o’sishi, tirik vazn;
• pillachilikda. — pilla mahsuloti.
Ularga
qilingan
xarajatlarni
alohida
hisobga
olish
mumkin
bo’lmaganligidan, umumiy ishdab chiqarish xarajatlarini xarajatlarni hisoblash
ob’yektlari bo’yicha to’g’ri taqsimlash muhimdir. Ishlab chiqarish xarajatlarini
tannarx ob’yektlari bo’yicha taqsimlash tartibi buxgalteriya hisobi kursida batafsil
yoritilgan.
Mahsulot tannarxini hisoblashda faqat shu mahsulotni ishlab chiqarish bilan
bog’liq xarajatlar hisobga olinadi. Mahsulotni sotish va ishlab chiqarishni
boshqarish bilan bog’liq umumxo’jalik xarajatlari mahsulot tannarxiga kiritilmay
davr xarajatlari hisobiga kiritiladi.
Mahsulot tannarxiga kiritiladigan ishlab chiqarish xarajatlari xarajat
elementlari va moddalari bo’yicha guruhlarga ajratiladi. Masalan, buxgalteriya
81
hisobida mahsulot ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlarning
iqtisodiy mazmuni va umumiylik xususiyatlariga ko’ra quyidagi elementlar
bo’yicha ajratiladi:
• ishlab chiqarishning moddiy xarajatlari;
• ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan mehnatga haq to’lash xarajatlari;
• ishlab chiqarishga tegishli bo’lgan ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar;
• asosiy fondlar amortizasiyasi;
• ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar
Iqtisodiy hisob-kitoblarda mahsulot tannarxini rejalashtirish va hisoblashda
xarajatlarni kalkulyatsiya moddalari bo’yicha guruhlash qabul qilingan (17-
chizma). Bu usulda xarajat turlari ko’proq tabaqalashtirilgan bo’lib, ulardan har
birining tannarxni shakllantirishga ta’sirini aniqroq ko’rish mumkin.
«Mexnatga haq to’lash to’lash va u bilan bog’liq ijtimoiy ajratmalar» moddasida:
- ishlab chiqarishda xo’jalik a’zolari va yollanma ishchilar mehnatiga haq
to’lash va ish haqidan ijtimoiy ajratmalar qilish xarajatlari (ish haqiga har xil
ustamalar, tungi smenada va dam olish kunlari ortiqcha ishlagani uchun
qo’shimchalar naturada to’langan mahsulotlar qiymati va boshqalarni ham
qo’shib);
- amaldagi qonunchilik bo’yicha navbatdagi yoki qo’shimcha (oldin
foydalanilmagan) mehnat ta’tili uchun haq to’lash;
- majburiy ta’tilda bo’lgan xodimlarga ishlamagan vaqt uchun ish haqini
qisman saqlagan holda haq to’lash;
- davlat vazifalarini bajarganlik uchun (xarbiy yig’inlar, favqulodda
vaziyatlar bo’yicha yig’inlar va boshqalar) haq to’lash;
- o’smirlarning imtiyozli soatlari, onalarning bolani ovqqatlantirish
vaqtidagi tanaffuslari, tibbiy ko’rikdan o’tish davri uchun haq to’lash xarajatlari
kiradi.
Quyidagi 3.2.1-chizma xarajatlarning moddalar bo’yicha guruhlanishi aks
ettirilgan.
82
Do'stlaringiz bilan baham: | 
