Ijtimoiy-iqtisodiy va ta'lim tizimida axborotlashtirishni ta'minlash muammosi

Ijtimoiy-iqtisodiy va ta'lim tizimida axborotlashtirishni ta'minlash muammosi
Intensiv foydalanish axborot texnologiyalari Hayotiy faoliyatning turli sohalarida zamonaviy jamiyatdagi ma'lumotlarning joyi va roli sezilarli darajada o'zgardi. Davlat ilmiy va axborot siyosatini amalga oshirishda ma'lumot almashish, mavjud axborot tarmoqlarini va global tarmoqlar bilan moslikni qo'llab-quvvatlash, mavjud axborot tarmoqlari va global tarmoqlarga mos keladigan infratuzilmani yaratishga, rus foydalanuvchilarining dunyo foydalanuvchilarining dunyodagi bilimlarning dunyodagi boyliklariga kirishni ta'minlashga qaratilgan.
Ilmda axborot texnologiyalaridan foydalanish juda muhimdir. Ilm-fan bo'yicha axborot texnologiyalaridan foydalanish, bir tomondan, mamlakatning axborotlashtirish doirasida va boshqa tomondan, ilmiy, ta'lim, sanoat va ijtimoiy soha o'rtasidagi yaqin hamkorlikni ta'minlash. Yangi axborot texnologiyalarining joriy etilishi ilmiy-texnikaviy, ilmiy va innovatsion statistikani, ilmiy tashkilotlar tizimini qayta qurish, fanni moliyalashtirish, oliy ta'lim va fan integratsiyasi, baholash kabi yo'nalishni amalga oshirishga imkon beradi Federal va mintaqaviy darajada islohotlar natijalari..
Axborot texnologiyalarining zamonaviy ilmiy-tadqiqot ishlari heterogenologik ma'lumotlarni saqlaydigan va integratsiya jarayonlarini amalga oshirishning tegishli vositasi, elektron kutubxonalar (EB) targ'ib qilinmoqda. EBni yaratishda umuman kutubxona va axborot faoliyati tajribasini, shuningdek avtomatlashtirilgan kutubxonalar, shuningdek, avtomatlashtirilgan axborot tizimlarini yaratish, qurish va ulardan foydalanish uchun umumiy tashkiliy printsiplarni, shu jumladan xalqaro va Rossiya standartlarini yaratishning umumiy printsiplarini hisobga olish kerak kutubxona hududida.
Elektron kutubxonalar turli xil axborot resurslari bilan ishlash, ammo foydalanuvchining ushbu resurslar bilan o'zaro ta'sirini ta'minlash uchun bitta ma'lumot almashish kerak, bu esa ushbu jarayonda ishtirok etadigan talabalar uchun katta imkoniyatlar yaratadi. Axir, EB Internet orqali mavjud va zamonaviy global axborot tarmoqlari va ma'lumotlar bazalari ularga o'z foydalanuvchilarini taqdim etadi. qisqa imkoniyatlar. Shu sababli, zamonaviy axborot texnologiyalari - ma'lumotlar bazalariga, telekonferentsiya va boshqalardan foydalanish, ilmiy tashkilotlarning tarkibiy qayta qurish uchun yangi shart-sharoitlarni yaratishga, ilmiy faoliyatning yangi shakllarini to'liq qo'llab-quvvatlash kerak Metodologiya. Kelgusi yillarda biz rivojlanish jarayonini kuzatishimiz kerak mobil kompyuterlar, mobil televizor, keng polosali simsiz ulanish, onlayn kundalik ("Bloglar"), RSS texnologiyasi va "Evolyutsiyada" deb nomlangan bunday texnologiyalar.
Ma'lum bo'lishicha, yangi axborot texnologiyalaridan foydalangan holda ilmiy tadqiqotlar va rivojlanish uchun global imkoniyatlar ochildi.
Ta’lim jarayonini axborotlashtirish:

— shaxsning intellektual va ijodiy qobiliyatini rivojlantirishiga;

— jamiyatning har bir a’zosini o’z malakasini oshirish va faoliyat sohasini o’zgartira olishiga;

— tezkor ta’lim uchun shart-sharoit yaratish va masofaviy ta’lim samarasini oshirishga imkon beradi.

Axborot texnologiyalarini ta’lim jarayoniga joriy etish bo’yicha jamiyatimizning tez sur’atlar bilan o’sib boruvchi ehtiyojlari oliy ta’lim muassasalarida auditoriya va auditoriyadan tashqari mashg’ulotlarda electron qo’llanmalar, virtual stendlar, Internet tarmog’i imkoniyatlaridan foydalangan holda masofaviy o’qitish, shuningdek, masofaviy ta’limni joriy etish bilan bog’liq izchil nazariy hamda amaliy tadbirlar bajarilishini taqozo etadi. Axborot texnologiyalariga asoslangan holda masofaviy ta’lim bo’yicha mavjud ilmiy nashrlarning tahlili shuni ko’rsatadiki, ta’lim jarayonida bunday ta’lim usulidan foydalanish masalasiga asosan, jahon miqyosida yangi pedagogic texnologiyalarga o’tish bilan bog’liq muammo sifatida e’tibor qaratilgan va bu borada sezilarli natijalarga erishilgan.

Masofaviy ta’lim (MT) — bu turli geografik mintaqalarda joylashgan o’qituvchi va talabani bir-biri bilan bog’lovchi jarayon bo’lib, o’zaro aloqalar maxsus texnologiyalar yordamida amalga oshirilib, unda pochta, telefaks orqali tipografik bosma materiallar almashish, audiokonferensiya, videokonferensiya, kompyuter orqali virtual konferensiya kabi turlicha usullar qo’llaniladi. Ta’lim muassasasidan uzoqda yashovchilar, qatnab o’qish uchun sharoiti bo’lmaganlar, malakasini oshirishni xohlovchilar, nogironlar va yana boshqa turli sabablarga ko’ra, bevosita oliy ta’lim muassasalarida bilim olish imkoniyatiga ega bo’lmaganlar o’rtasida masofadan turib, bilim va ta’lim olishga talab ortib borishi tabiiy. Ayniqsa, ish bilan band bo’lgan katta yoshdagi kishilar, ikkinchi mutaxassislik bo’yicha ta’lim olishni xohlovchilar uchun masofaviy ta’lim juda qulay vositadir.

O’zbekistonda masofaviy ta’lim tizimining rivojlanishi, xalqimizga faqat sifatli ta’lim berishnigina ta’minlab qolmasdan, u yana mamlakatimizning ta’lim xizmatlari xalqaro bozorida o’z o’rnini egallashiga ham imkon yaratadi. Axborot olamida o’zining muhim o’rniga ega bo’lib borayotgan iqtisodiy rivojlanishning yangi bosqichi inson hayotida tanlagan kasblarini qayta o’zgartirishlari va muntazam ravishda, malakalarini oshirib borishlarini talab etmoqda. Shu bois, ta’lim sohasi ham jamiyat hayotining iqtisodiy sohasida o’ziga xos ahamiyatga ega bo’lib, ta’lim faoliyati esa, jamiyat iqtisodiy rivojlanishining muhim bo’lagi bo’lib qolmoqda. Bu narsa ta`limni rivojlanishiga unga yangilik kiritishiga undaydi. Shu o`rinda yurtboshimizni fikrlari yuqoridagi jumlalarni tasdiqlaydi. “Ta’lim O’zbekiston xalqi ma’naviyatiga yaratuvchilik faolligini baxsh etadi.

O’sib kelayotgan avlodning barcha eng yaxshi imkoniyatlari unda namoyon bo’ladi. Kasb mahorati uzluksiz takomillashadi. Katta yosh avlodga o’tadi”, degan so’zlarida katta ma’no yotadi. Demak, maqsadni amalga oshirish uchun ta’limning yangi modelini yaratishni taqozo etadi. Modelni amaliyotga tatbiq etish o’quv jarayonini texnologiyalashtirish bilan uzviy bo’g’liqdir. Kadrlar tayyorlash milliy dasturida “O’quv tarbiya jarayonini yangi pedagogik texnologiyalari bilan ta’minlash”. Uning ikkinchi va uchinchi bosqichlarida bajariladigan jiddiy vazifalardan biri sifatida belgilangan. Zero,Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlanganidek, “Unib-o’sib kelayotgan yosh avlodning ongida demokratik qadriyatlarni mustahkamlashga qaratilgan bo’lib, qisqacha aytganda bu model hayotda o’z fikriga o’zining qarashlari va maqsadiga ega bo’lgan, har tomonlama yetuk va mustaqil fikrlaydigan shaxsni shakllantirishni maqsad qilib qo’yadi”. Noan’anaviy ta’lim-o’quvchilarni kasbga qiziqtiruvchi bilim doiralarini kengaytiruvchi, ularda hozirjavoblik xususiyatlarini tarbiyalovchi, faollashtiruvchi va ularning mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantiruvchi kabicdidaktik funksiyalarni bajaradi.

Tajribalarda ta’kidlaganidek, agar mashg’ulot odatdagi tinglab o’tirishga asoslangan usulda o’tkazilganda talabalar axborotning ko’pi bilan 20 % ni o’zlashtirgan bo’lsa, ilg’or pedagogik usullardan foydalanilganda esa, bu ko’rsatkich 80-90% gacha oshganligi tasdiqlangan. Noan’anaviy ta’limning samaradorligi yana shundan iboratki, uning qatnashchilari yaxlit tizimli bilimga ega bo’ladi va mustaqil ijodiy fikrlash qobilyatlari rivojlanishi negizida bo’lajak kasbiy faoliyatga oid boshlang’ich ko’nikmalar shakllantirilib o’quv-tarbiyaviy jarayonini amaliyot bilan bevosita bog’lab olib borishni ta’minlaydi. Shuning uchun ham, u rivojlantiruvchi o’qitishning yuqori samarali usullaridan biri bo’lib hisoblanadi. O’zbekiston o’z mustaqilligini qo’lga kiritgan kundan boshlab xalqimizning tub manfaatlaridan kelib chiqib, demokratik taraqqiyot yo’lini izchillik bilan amalga oshirishda strategik vazifani belgilab oldi. Yosh mustaqil davlatlarning havfsiz va barqaror taraqqiy etishi yo’lida jahon miqyosida paydo bo’lgan yangi salbiy ta’sirlarga qarshi ichki immunitetni shakllantirish va mustahkamlash tobora dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Ana shunday vaziyatda, — deb yozadi I.A. Karimov, — odam o’z mustaqil fikriga, insonlar sinovidan o’tgan hayotiy, milliy qadriyatlarga, sog’lom negizda shakllangan dunyoqarash va mustahkam irodaga ega bo’lmasa, turli ma’naviy tahdidlarga, ularning goh oshkora, goh, pinhoniy ko’rinishdagi ta’siriga bardosh berishi amrimahol”[]. Globallashuv kuchayishi bilan birga hozirgi davrning yana bir muhim xususiyatlaridan biri-axborot jamiyatning shakllanishidir. Bu jamiyatda axborot asosiy qadriyatga aylangan. Axborot asrining muhim ko`rsatkichlaridan biri — davlat va jamiyatning barcha bo’g’inlari uchun axborot bilan almashish birinchi hayotiy zaruratga aylanishi. Shu nuqtayi nazardan qaraganda, nemis olimlarining “Muhim axborotga ega bo’lish hokimiyatga ega bo’lish, muhim axborotni nomuhimidan ajrata bilish, hokimiyatga ega bo’lish, muhim axborotni o’ziga ma’qul bo’lgan ruhda tarqata olish imkoniyatiga ega bo’lish yoki u haqida ko’pchilikka hech narsa ma’lum bo’lmasligiga erishish ikki karra hokimiyatga ega bo’lishni anglatadi”, — degan fikrlari diqqatga sazavor.

Axborot jamiyatining shakllanishida to’rtta ijtimoiy soha siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va ma’naviy hamda telekommunikatsiya va ta’lim tizimlarining ahamiyati oshgan. Aynan shu sohalar jamiyatning rivojlanishini belgilab beradi. Hozirgi davrning asosiy talabi — mustahkam va chuqur bilimlarga, mustaqillikga, kuchli irodaga, g’oyaviy immunitetga ega bo’lgan yoshlarni tarbiyalash. Ta’lim tizimiga yangi pedagogik va axborot kommunikatsiya texnologiyalarini olib kirish bugungi kunning muhim masalalari sirasiga kiradi. Ta’lim-tarbiya jarayoniga axborot kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish orqali bir qancha qulayliklar yaratiladi. Shu narsani e’tibordan chetda qoldirmaslik kerakki, ayni paytda, axborot olish ko’lami har qachongidan ham kengroq bo’lib, yetarli darajada ko’payib bormoqda. Demak, yurtimizda fantexnika rivojlangani sayin, axborot olish imkoniyati ham oshib boradi. O’quvchilarga talab doirasida ma’lumotlarni yetkazib berishda, fan-texnika yutuqlaridan unumli foydalanish zarur. O’sib, ulg’ayib kelayotgan yosh avlodni barkamol qilib tayyorlashda, yangi axborot texnologiyalaridan o’z vaqtida va unumli foydalanishning istiqbolli tomonlari ko’zga tashlanmoqda. Sir emaski, ta’lim tizimida olib borilayotgan islohotlar yoshlarni har tomonlama yetuk shaxs qilib tarbiyalashga qaratilgan. Ammo, ta’lim jarayonida ba’zi holatlar ham ko’zga tashlanadiki, masalan, an’anaviy dars tizimidan voz kechmaslik, pedagogik texnologiyalardan foydalanmaslik, darslarni ijodkorlik bilan uyushtirmaslik kabi. Oqibatda, o’quvchilar darsning subyektiga emas, balki,sust obyektiga aylanib qolmoqda. Tajribalar shuni tasdiqlamoqdaki, an’anaviy dars tizimidan voz kechmaslik oqibatida o’quvchilarda mustaqil fikrlash, dunyoqarashning boyib borishi, mavzularni to’liq idrok etish imkoniyati cheklanib qolmoqda. Ta’limning barcha bo’g’inlarida olib borilayotgan tub islohotlar, asosan, yuqori malakali, zamon talablariga javob bera oladigan raqobatbardosh pedagog kadrlarni tayyorlashga bo’lgan talabni, ehtiyojni qondirishga qaratilgan. Bugungi kunda umumta’lim maktab o’qituvchilari o’z faoliyatida zamonaviy axborot texnologiyalaridan bemalol, o’zgalar yordamisiz foydalana olishlari lozim.

Zamonaviy pedagogik texnologiyadan yangi axborot texnologiyalari bir qancha afzalliklarga ega ekanligi bilan ajralib turadi. Bular xususan:

o’quvchillarni faollashtiradi;

ijodiy yondashtiradi;

vaqtni tejaydi;

sezishni orttiradi;

mustaqil fikrlashga undaydi;

idrok qilish ko’lamini oshirib, kengaytirib boradi.

Aynan shunday zamonaviy axborot texnologiyalardan unumli foydalanish orqali o’quvchilarda ma’naviy qadriyatlarga bo’lgan qiziqish hamda ularni e’zozlash xususiyatlari rivoj topadi. AKT bilan ishlash jarayonida ma’naviyatimizga yot “ommaviy madaniyat”ga xos bo’lgan axborotlarga qarshi kurashish uchun yoshlarda ma’naviy imunitetni shakllantirishga alohida e’tibor qaratish lozim. Buning uchun umumta’lim maktab o’qituvchilari:

o’quvchilarda AKT imkoniyatlaridan foydalangan holda milliy qadriyatlarga sodiqlik fazilatlarini shakllantirishi;

milliy-ma’naviy qadriyatlarni targ’ib etuvchi sayt materiallaridan ta’lim jarayonida unumli foydalana olishlari;

AKT dan foydalangan holda dars ishlanmalarini va dars taqdimotlarini tayyorlashlarini bilishlari;

milliy-ma’naviy qadriyatlarni targ’ib etishda yangi AKT loyihalarini tayyorlash.

Bu o’z navbatida, ta’lim samaradorligining oshishiga olib keladi. Ta’limtarbiya jarayoniga axborot texnologiyalari imkoniyatlarini tatbiq etish ijobiy natija beradi. Zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanib, milliyma’naviy qadriyatlarni o’rgatish o’quvchilarning har tomonlama erkin fikrlashiga, ijodiy yondashuviga, dars jarayonining faol ishtirokchisiga aylanishiga sharoit yaratadi.

Mustaqil Respublikamiz xalq xo’jaligining nazariy negizini tashkil etuvchi ilm-fanni taraqqiy ettirishda jamiyatimiz har bir a’zosining tashabbuskor, g’ayratli, bilimli, qobiliyatli, ijodkor va albatta axborot madaniyatli bo’lishligi muhim ahamiyatga ega. Bugungi kun ham hayotimiz barcha jabhalarida mavjud zamonaviy texnik vositalardan va texnika -texnologiyalardan samarali foydalana oladigan va uni takomillashtirish imkoniyati hamda ko’nikmalariga ega bo’lgan zamonaiy mutaxassislarni tayyorlashni talab qilmoqda. Ilg’or texnologiyalarni omilkorlik bilan o’zlashtirish, ishlab chiqarishni avtomatlashtirish, sanoatda material sarfini sezilarli darajada kamaytirishga erishish hoziri zamon ilmiy-texnika taraqqiyotining muhim vazifasi hisoblanadi. Bunday vazifani e’tiborga olgan holda bo’lajak kichik mutaxassislarni kasbiy faoliyatga tayyorlash hozirgi davrning dolzarb muammolaridandir. Bu vazifa ayniqsa KHK dagi axborot texnologiyalari yo’nalishlari bo’yicha kichik mutaxassislar tayyorlaydigan o’quv muassasalari zimmasiga katta mas’ulyat yuklaydi.

Bu borada olib borilgan ilmiy izlanishlarimiz shuni ko’rsatmoqdaki, mazkur yo’nalishdagi bo’lajak mutaxassislar o’z bilimlarini amaliyotga ijodiy qo’llay olishi va bunda zamonaviy axborot texnalogiyalari imkoniyatlaridan samarali foydalana bilishlari zarur bo’ladi va bu orqali ularning zamonaviy texnika texnologiyalarga bo’lagan ijodiy munosabatini tarbiyalashga erishiladi. Buning uchun bo’lajak kichik mutaxassislarni tayyorlashdagi quyidagicha axborotli asoslarga e’tiborni kuchaytirish lozim bo’ladi:

• 
  bo’lajak kichik mutaxassislarni tayyorlashda ularni ko’proq texnik ijodiy mehatga jalb etish kerak;
  
• 
  bo’lajak kichik mutaxassislarni kasbiy faoliyatga tayyorlashda ZAT dan maqsadga muvofiq holda foydalanishga erishish va bu orqali kasbiy ko’nikma va malakalarni shakllantirishga zamin tayyorlash;
  
• 
  bo’lajak kichik mutaxassislarning ijodiy qobiliyatlarini o’stirish bo’yicha olib boriladigan ishlarni YaAT asosida takomillashtirishga erishish;
  
• 
  zamonaviy mutaxassislar tayyorlashda axborotlashtiril-gan ta’lim muhitini shakllantirishga erishish va undan bo’lajak kichik mutaxassislarni tayyorlashda unumli foydalanishni yo’lga qo’yish va shu kabilar.
  

Bo’lajak kichik mutaxassislarning ilmiy-texnik ijodkorligi, jumladan, axborot madaniyati ularning o’quv rejasidagi fanlar bloklaridagi o’rganiladigan fanlardan olingan bilim, ko’nikma va malakalarni amaliy mustahkamlovchi vosita sifatida amalga oshiriladi. Shu sababli bo’lajak kichik mutaxassislarni kasbiy faoliyatga tayyorlashning asosiy vazifalaridan biri YaAT dan foydalangan holda ularni aqliyijodiy faoliyatga yo’naltirishdan iborat bo’ladi. Bugungi kunda mutaxassislar va o’qituvc hilardagi axborot madaniyati zamon talabi darajasida emasligining asosiy sabablaridan biri ham ta’lim-tarbiyada aqliy-ijodiy faoliyatga katta e’tibor berilmayotganligidadir. Olib borilgan tadqiqotlarimiz natijalarining tahlili shuni ko’rsatmoqdaki, bo’lajak kichik mutaxassislardagi aqliy-ijodiy faoliyatni rivojlantirilishi ko’p jihatdan ularni ixtirochilik, rasionalizatorlik, kompyuterlarda

har xil mavzularni o’rganishning ta’lim beruvchi dasturlari va elektron o’quvadabiyotlarini yaratishlar kabi faoliyatlarda muntazam ravishda ongli tarzda qatnashib borishiga bog’liq ekan. Bunga erishish uchun bo’lajak mutaxassislarni oliy o’quv yurtlariga o’qishga kirgandanoq aqliy-ijodiy faoliyatga jalb etishni boshlash kerak bo’ladi.

Hozirgi davrda turli axborot texnikalari, xususan zamonaviy kompyuterlarning ulkan imkoniyatlarini bo’lajak kichik mutaxassislarni axloqiytarbiyaviy, kasbiy yoki ijodiy saviyasi o’sishiga xizmat qildirish vaqti keldi. Ba’zi joylarda turli kompyuterli o’yinlar va tamoshalarga jalb qiluvchi tijorat tuzilmalarining soni ortib bormoqda. O’z o’rnida bunday raqobatni yengib chiqish uchun fan to’garaklari va laboratoriya mashg’ulotlarida mazkur muammoga tegishli ta’lim-tarbiyani olib borish hamda bunday ta’lim-tarbiya maskanlarini zamon talabi darajasida jihozlashni talab etadi.

Ta’limda zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish bo’lajak mutaxassislarning nazariy bilimlarini puxta o’zlashtirishga, malaka va ko’nikmalari samarali shakllanishiga hamda ularni amaliyotda mustahkamlashga imkoniyat yaratadi, turli modellar, modullar asosida o’qitishning noananaviy shakl, uslub va vositalaridan foydalanishga yordam beradi. Shuningdek, ZAT vositalari yordamida bo’lajak mutaxassislarning o’quv bilimlari banki, texnologik jarayonlarni tadqiq etish va ularni o’rganish orqali ilmiy - pedagogik izlanish salohiyatlari ham shakllana boradi.

Shuning bilan birga Respublikamizda bozor munosabatlarining shakllanishi, zamonaviy ishlab chiqarish sohasida raqobatning kuchayishi, malakali mutaxassislarga bo’lgan talabning keskin ortib borishi, o’quvchilarga muayyan kasb-hunarga oid chuqur bilim berish, ularda kasbiy mehnat faoliyatini to’g’ri tashkil etish bo’yicha ko’nikma va malakalarni shakllantirish zaruriyatini yuzaga keltirdi. Bu borada axborot texnologiyalari yo’nalishi bo’yicha tayyorlanadigan mutaxassislarga talab kun sayin ortib bormoqda. Zamonaviy ta’lim muassasalarida bo’lajak mutaxassislarni tayyorlashni axborotlashtirish deganda esa mazkur yo’nalishdagi ta’lim jarayonining axborotli ta’lim muhitini yaratish tushuniladi. Bunda talaba, o’qituvchi va ZAT vositalari o’rtasidagi aloqalar jarayoni faoliyati yuzaga keladi, hamda muayyan o’quv kursi bo’yicha zarur komponentlarni jamlagan sharoitda tala-baning bilish faoliyatini shakllantirish va rivojlantirish tushiniladi. Axborotlashtirilgan ta’lim muhiti boshlang’ich ta’lim o’quv rejasidagi fanlar bloklari bo’yicha axborotlarni yig’ish, jamlash, sinflarga ajratish va ular asosida ma’lumotlar bazasini yaratib, ularni axborot ko’rinishiga keltirib qo’yish

tushiniladi. Demak, biz hozirgi kunda boshlang’ich ta’lim bo’yicha mutaxassislarni tayyorlashda ZAT va ularni hayotga joriy etish tajribalaridan foydalanib, o’z bilimlarimizni muntazam ravishda oshirib borishimiz zarur ekan va bunda samarali innovasion uslublarni o’zlashtirib olib, ularni amaliyotga joriy qilishimiz lozim.