Ijtimoiy-iqtisodiy

vujudga keladigan munosabatlardir. Ular takror ishlab chiqarish munosabatlari yoki iqtisodiy 

munosabatlar deb ham ataladi. 

Ishlab 

chiqaruvchi 

kuchlar 

rivojining 

muayyan 

darajasi 

ishlab 

chiqarish 

munosabatlarining  u  yoki  bu  turini  taqozo  qiladi.  Muayyan  taraqqiyot  darajasidagi  ishlab 

chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlari muayyan turining birligi va oʻzaro 

ta’siri ishlab chiqarish usulini tashkil etadi.  

Ishlab chiqarish munosabatlari faqat ishlab chiqaruvchi kuchlar bilangina oʻzaro aloqada 

boʻlib  qolmaydi.  Ular  bir  vaqtda  bazis  ham  hisoblanib,  uning  ustida  ishlab  chiqarish 

munosabatlarining  ushbu  tizimiga  xos  boʻlgan  alohida  siyosiy,  huquqiy,  mafkuraviy,  milliy, 

oilaviy va boshqa ijtimoiy munosabatlar hamda tartibotlarning alohida turlari qad koʻtaradi. Ana 

shularning  yigʻindisi  jamiyatning  ustqurmasini  tashkil  etadi.  Siyosat,  huquq,  ahloq  va 

ustqurmaning  boshqa  elementlari  ham  faol  rol  oʻynaydi,  oʻzlarini  vujudga  keltirgan  ishlab 

chiqarish  munosabatlariga,  ular  orqali  esa  jamiyatning  ishlab  chiqaruvchi  kuchlariga  ham  aks 

ta’sir koʻrsatadi. 

Ishlab  chiqarish  usuli  bilan  jamiyat  ustqurmasi  ijtimoiy-iqtisodiy  formatsiyani 

tashkil etadi (1-rasm).  

Bu  yerda  ikki  holatga e’tibor berish muhim. Birinchidan,  ishlab chiqarish munosabatlari 

mustaqil,  alohida  tizimni  tashkil  qilmaydi.  Ular  ishlab  chiqaruvchi  kuchlar  bilan  ham, 

Shuningdek  ustqurma  bilan  ham  har  doim  oʻzaro  ta’sirda  boʻladi.  Ikkinchidan,  turli 

formatsiyalarda  oʻziga  xos  ishlab  chiqarish  munosabatlari  amal  qiladi  va  bu  esa  har  bir 

formatsiyaga mos keluvchi ishlab chiqarish usulini belgilab beradi.