xususiylashtirishdan tashqari, bu mulk hisobidan boshqa nodavlal
mulk shakllarining vujudga keltirishni ham ko'zda tutadi. U bir
qator yo‘llar bilan amalga oshiriladi: davlat korxonalarini hissadorlik
jamiyatiga aylantirish, davlat korxonasini sotib, uni jamoa mulkiga
aylantirish; mulkni qiymatga qarab chiqarilgan cheklar (vauchcr)
bo‘yicha fuqarolarga bepul berish; mulkni ayrim tadbirkor va ish
boshqaruvchilanga sotish; ayrim davlat korxonalarini chet el firma
va fuqarolariga sotish yoki qarz hisobiga berish; davlat mol-mulkini
auksionlarda kim oshdi savdosi orqali sotish va h.k.
Xususiylashtirishning usullari ham turli-tum an bo'lib,
ularni 3 guruhga ajratish mumkin: 1) davlat mulkini bepul
bo‘lib berish orqali xususiylashtirish; 2) davlat mulkini sotish
orqali xususiylashtirish; 3) davlat mulkini bepul bo ‘lib berish
hamda sotishni uyg‘unlashtirish orqali xususiylashtirish.
Bu sanab o ‘tilgan usullarni amalga oshirishning aniq
shakllarini 4-chizm a orqali ifodalash mumkin.
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylash-tirishning
ko‘rsatib o ‘tilgan yo'llari hamda usullaridan qaysi birini tanlash
undan kutilgan maqsadga bog‘liq. Masalan, Rossiyada davlat
mulkini vaucher orqali bepul taqsimlash usuli qo'llanildi. Bundan
ommaviy xususiylashtirishdan ko'zlangan rnaqsad qisqa muddat
ichida cheklar bozorini joriy etish hisobiga mulkdorlaming g‘oyat
keng
qatlamini
vujudga keltirishdan
iborat
edi. Agar
tadbirkorlikni rag‘batlantirish ko‘zda tutilsa, xususiylashtirish tanlab
olingan ozchilik o‘rtasida o'tkaziladi. Agar xususiylashtirish chetdan
kapitalning kirib kelishiga, yo'l ochishi zaair bo‘lsa, davlat mulkini
xorijiy tadbirkorlarga berish shaklida amalga oshiriladi. Mulkni
davlat tasarrufidan chiqarishda ayrim usullarga ustuvorlik berish
boshqa usullami qo'llashni rad etmaydi, aksincha, ularni ham
qo‘llash zarurligini bildiradi. Masalan, korxona jamoasiga ustunlik
berilib, davlat mulkini aksiyalashtirish, bu aksiyalami sotib olishda
shu jamoadan tashqari kishilar va chet el kapitalining ishtirok etishi
ham bo‘lishi mumkin. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish
sharoitga qarab pulli, pulsiz yoki imtiyozli tarzda o ‘tkaziladi. 0 ‘z
shakli va usulidan qat’i nazar bu tadbir xilma-xil mulkchilikni
vujudga keltirishni ta’minlaydi, chunki davlat mulki hisobidan
nodavlat mulkining barcha shakllari va turlari rivojlanadi.
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish
mulkchilikning rivojlanishiga to‘sqinlik qilayotgan davlatning
monopol
hukmronligiga
chek
qo‘yib,
jamiyatda
faollik
112
www.ziyouz.com kutubxonasi
ko'rsatayotgan erkin tadbirkorlik tashabbussiga keng yo‘l va
imkoniyatlar ochib berishdan iborat. Aslida xususiylashtirish
iqtisodiyotning davlat zimmasidan soqit qilish yo'llaridan biri boMib,
davlat mulkini ma’lum darajada haqiqiy egalari
- fuqarolarga berish
demakdir. Ko'pincha xususiylashtirish
- bu davlat mulkini
ishlovchilarga berish, deb talqin qilinadi. Aslida mamlakatning
barcha aholisiga davlat mulkini bo‘lib berib bo‘lmaydi, bunda
aholining hammasi
mulkka
ega
bo‘lib,
ishlab chiqarishni tashkil
etish,
uni
bo^iqaridi
ishlab chiqarish
hamda mahsulotni
ayirboshlash kabi mashaqqatli ishlami o'z zimmasiga olavermaydi.
Davlat mulkini uning tasarrufidan chiqarish jarayonida, awalom
bor, xususiylashtirish
yo‘li
bilan yaxshi
iqtisodiy
natijalarga erishgan
mamlakatlar tajribasidan to'Iaroq foydalanish va ular yo‘l qo‘ygan
xatolar takroiianmasligi kerakki, bu bilan bozor iqtisodiyotining
rivojlanishini ta’minlashi mumkin. Xususiylashtirishni amalga
oshirish uchun davlat mulkini xususiylashtirishning keng ko‘lami
dasturini ishlab chiqarish zarur.
Huquqiy
jihatdan xususiylashtirilgan barcha korxonalarga erkin
iqtisodiy xo‘jalik yuritish huquqi berilishi va davlat sektori bilan teng
imkoniyatlarga ega bo'lishi kerak. Davlat sektoriga nisbatan bu
korxonalarga soliqlami birmuncha kamaytirish va ayrimlarini
ma’lum muddatga soliqdan
ozod
qilish
zarur.
Xususiylashtirish natijasida aholi orasida ijtimoiy jihatdan
tabaqalanish yuz beradi va kishilarning bajaigan ishiga qarab oladigan
haqi turlicha bo‘lib, aholining daromadlarida ham tabaqalanish yuz
beradi.
Kishilar turli sohalarda, masalan, biznesda turli shakllardagi
mulkka
e g a
bo’lib,
акэуа sotib olish va korxona mulkida
o ' z
hissalarini oshirib borishga harakat qiladilar.
Xususiylashtirish orqali korxonalar davlat tasarrufidan chiqarilib,
ma’lum jamoa va shaxslarga sotilgandan keyin faoliyatlarini
bozorning shafqataz raqobat qonunlari asoada tashkil etadi.
Bozor
korxonalarining yashovchanligini va ularni doimo raqobat kurashida
o‘z manfaatlarini himoya qilishga
m^bur
etadi. Mabodo korxona
raqobat kurashiga dosh berolmay sinsa, oldingi davrdagidek davlat
byudjetidan
mablag1
hisobiga
uni
saqlab
qolish
hollariga
xususiylashtirish orqali barham beriladi.
Xususiylashtirish mulkning bir shaklidan ikkinchi shakliga
o'tishni aks ettirmasiigi kerak, balki xususiylashtirish oldiga
qo‘yilgan vazifa katta bo‘lib, ya’ni xususiylashtirish orqali
avvalo barcha sohani o ‘z qaramog'ida turli uslublar orqali ,
113
www.ziyouz.com kutubxonasi
birlashtirib turgan davlat hukmronligini iqtisoddan ajratish
uchun bir qancha tadbirlami ishlab chiqish kerak bo‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
