Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash

XqAX+Y 
(3) 
(3)ga 
X 
ga nisbatan yechayotganda, 
Xq(I-A)*Y 
(4) 
(4) formula 
Y 
yakuniy iste’molning vektor ahamiyatining berilgan prognozi va 
(I-
A)
matritsaning tuzilmaviy koeffitsentlari asosida yakuniy hamda oraliq iste’molni 
ta’minlash zarur bo‘lgan yalpi ishlab chiqarish hajmmini topish imkonini beradi. 
Ekonometrik modellar orasida 2 xil turini ajratish mumkin: oddiy va qo‘shma 
tenglamalar tizimi bilan. Birinchilar umummilliy va mintaqaviy o‘zgaruvchilarni 
bog‘lovchi regressiv tenglamalardan tashkil topadi. 
Qo‘shma tenglamalar tizimga ega bo‘lgan modellarda ichki o‘zgaruvchili 
modellar va alohida tenglamalar orasidagi prinsipial aloqalar hisobga olingan. 

---

71 
Mintaqaviy tahlilning ko‘rib chiqilgan modellari mintaqaning iqtisodiy o‘sishini 
prognozlash uchun mo‘ljallangan bo‘lib, ular aynan iqtisodiy o‘sish muammolari 
va imkoniyatlari nuqtai nazaridan mintaqaviy qarorlar bahosini beradi.Ammo 
mintaqalarning ijtimoiy-iqtisodiy qarorlarning ko‘p rejali bahosini tuzilishi, 
qarorlarni qabul qilish va amalga oshirish jarayonida qatnashuvchilar 
manfaatlarining kelishuvi nuqtai nazaridan ularni baholash zarurligini va 
imkoniyatlarini, bu qarorlarning mintaqadagi ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik 
holatlarga ta’sirini ko‘zda tutadi. 
2.5.4.
 
Ekologik tahlil modeli 
Amaliyotda bunday kelishuvni faqatgina mintaqaning iqtisodiy-ijtimoiy 
tizimining faoliyatini amalga oshiruvchi modullar tizimi ta’minlashi mumkin. 
Bunday tizimlarni ishlab chiqish bizning mamlakatimiz va xorijda ham olib 
borilmoqda. 
Yalpi mintaqaviy maxsulot (YaMM) ni xisoblashning ikki xil usuli mavjud: 
inersion(ekstropolyatsiya) va mobilizatsion.(;jadval-1 qarang). 
O’zbekiston Respublikasining xududlar bo‘yicha uzoq muddatli ishlab 
chiqarish(2020 yilgacha). 
Ekstropolyatsiya- usuliga asoslangant holda xududlar iqtisodiyotini real 
sektorida asosiy ko‘rsatkichlarni o‘sishni asosida YaMM ni o‘sishidir. YaMM ning 
bir qancha kamchiliklari mavjud, bularga misol qilib iqtisodiyotni real sektorida 
to‘lanmaslikni o‘sishi, xududlar aholisini to‘lov qobiliyatini o‘sishida real 
o‘zgarishlarni yo‘qligi hisoblanadi. 
Bundan tashqari, YaMM ni o‘sishiga to‘sqinlik qiluvchi nechta faktorlar 
mavjud: 
-Demografik xolat; 
-Suv resurslarini defitsiti, sugoriladigan yerlarning xosildorligini pasayishi, 
aloxida xududlarda ekologik muammolarni mavjudligi; 
-Iqtisodiyotni xom ashyoga asoslanganligi va aloxida xududlarga yetarlicha 
ko‘p maxsulotni import qilish; 
-Xududlarda bank sektori va fond bozorlarining yetarlicha rivojlanmaganligi; 
Investitsion resurslarni chegaralanganligi yoki past darajasi YaMM o‘sishiga 
ko‘rsatadi. Makroiqtisodiyotni boshqarish tizimini hozirgi holati va institutsional 
va strukturaviy reformalarning sekin o‘sishi iqtisodiyotni tez o‘sishini ta’minlay 
olmaydi. 
YaMM bu turi chet el va mahalliy investitsiyasi ko‘p bo‘lgan hududlarda juda 
ko‘p imkoniyatlar yaratadi. Milliy investirlarga mahalliy bozorlarni investit-
siyalarni o‘sishini jalb qilish turi yordamida rivojlantirish alohida ahamiyat kasb 
etadi. Iqtisodiyotga investitsiyalarni jalb qilish hududlar aholisini yashash 
sharoitini rivojlantirishni ko‘zda tutadi. Iqtisodiyotga kuchlarni jalb qilish 
ssenariysini bajarilishi quyidagilarni ko‘zda tutadi: 
-
iqtisodiyotni hududiy ratsional strukturasini shakllantirishni; 
-
hududlarni rivojlanish jarayoniga davlatni to‘g‘ridan-to‘g‘ri aralashuvini 
chegaralanganligini: 

---

72 
-
hududlarda texnik va texnologik asossida iqtisodiyotni modernizatsiyalash-
mavjud mineral xom-ashyo resurslaridan foydalanib hududlarni tabiiy iqtisodiy 
salohiyatidan samarali foydalanishni; 
-
pul-kredit siyosati va investitsiyalarini taqsimlanish sohasida hududlardagi 
tengsizlikni oldini olish:
-
hududlardagi material va moliyaviy resurslarga yetib borishni kengayishi; 
-
hududlarda o‘rta va kichik biznesni rivojlantirish va shuningdek, chet el 
investitsiyasiga asoslangan korxonalarni kengaytirish.