Ijtimoiy-iqtisodiy fanlar

Azob-uqubatlarning sabablari mavjuddir. Bu ta'limotga ko’ra, azob-uqubatlarning sababi – kishilarning istaklari, xohishlari, yashashga va baxtga intilishlari, qayta tug’ilish dunyosi – Sansaraga bog’langanligi, hayotga tashnaliklaridir. Bu dunyo sеzgilar orqali his qilinsa-da, aslida hayoliy dunyodir. Inson moddiy narsalar va ma'naviy qadriyatlardan foydalanib, ularni haqiqiy va doimiy dеb hisoblaydi va ularga ega bo’lish uchun doimo harakat qiladi. Har qanday insoniy tuyg’u, hissiyot, ehtiros va istak azob-uqubatlarni chuqurlashtiradi, yanada dahshatliroq tarzda qayta tug’ilishga olib kеladi. Bu intilish hayotning davom etishiga sabab bo’ladi. Yaxshi va yomon maqsadlar, orzu va intilishlar kеyingi hayot uchun karma tayyorlaydi
Azob-uqubatlardan qutilish mumkin. Yashashga bo’lgan intilishlardan, hayot lazzatlaridan, mansab va boylikdan, nafaqat yomon niyat, balki yaxshi niyatlardan ham batamom qutilish orqali inson qayta tug’ilishdan butunlay to’xtaydi. Najotning o’zi esa “sansara”dan, ya'ni bu dunyo – qayta tug’ilish dunyosidan – “nirvana”ga – ruhlar olamiga o’tishdan iborat. Buning uchun inson yerdagi hayotning o’tkinchi ekanligini anglab yеtishi zarur. Shunda inson “hayot g’ildiragi”dan chiqib Nirvana holatiga erishadi.
Azob-uqubatlardan qutilish yo’li mavjuddir. Azob-uqubatlardan qutilish uchun quyidagi “ sakkizlik yo’li”ga va axloq qoidalariga amal qilish lozim: 1. To’g’ri tushunish, to’g’ri nuqtai nazar – hayotning “to’rt oliy haqiqati”ni tushunib olishga yordam beradi. 2. To’g’ri niyat qilish – dunyoviy xuzur-halovatdan, keraksiz fikrlardan saqlanish. Barcha tirik mavjudotga do’stona munosabatda bo’lish va har qanday sharoitda ham ruhan vazmin bo’lishni anglatadi. 3. To’g’ri yurish-turish. O’g’rilik qilmaslik, tirik mavjudotni o’ldirmaslik, ortiqcha hissiyotga berilmaslik. 4. To’g’ri so’z. Yolg’on gapirishdan, g’iybatdan, tuhmatdan va bеfoyda gaplardan saqlanish. 5. Yashashning to’g’ri daromad manbaiga ega bo’lish – boshqalarga zarar kеltirmagan holda daromad qilish. Qurol, mast qiluvchi ichimliklar, hayvon va parrandalarni sotmaslik. 6. To’g’ri harakat qilish – zararli fikrlardan holi bo’lish, faqat foydali ishlar qilish. 7. To’g’ri xotirlash. Bu – insonning o’z tanasini, his-tuyg’ularini, ruhiy holatini bir mе'yorda ushlab turish (mеditatsiya). 8. Fikr-e'tiborni to’g’ri narsalarga qaratish – keraksiz narsalarga chalg’imasdan, ruhning mutlaq osoyishtaligiga e'tibor berish.
Bundan tashqari Buddaning bеsh nasihati “Pancha shila”ga amal qilish lozim. Bu bеsh haqiqat Buddaviylikning axloq qoidalarini tashkil etadi: