Ijtimoiy hodisa deyiladi. Til jamiyat a’zolari yordamida shakllantirilib, rivojlantirilib boriladi. Til birliklari

FARQLASH (DIFFERENSIALLASH) YOZUVI.

Talaffuzida bir-biridan aniq farqlanmaydigan yoki o‘zaro farqi deyarli sezilmaydigan darajaga kelib qolgan so‘z yoki qo‘shimcha yozuvda maxsus qoida bilan ajratib yozilishi farqlash (differensiallash) yozuvi deyiladi. Bu yozuv kam ishlatiladi va quyidagi so‘zlarni bir-biridan farqlaydi:

1. 
   Tutuq belgisi yordamida farqlanadigan so‘zlar: da’vo (ariza) – davo (shifo), she’r (nazm) – sher (hayvon), sur’at (tezlik) – surat (rasm).
   
2. 
   Urg‘u yordamida farqlanadigan so‘zlar: átlas (karta) – atlás (mato), sa’va (qush) – sava (savala, urmoq fe’li).
   
3. 
   –liq, -lik qo‘shimchalari farqlanadi: bo‘shlik (yuvosh bo‘lmoq) – bo‘shliq (fazo), otalik (otalik qilmoq) – otaliq (homiylik).
   
4. 
   –lik, -li qo‘shimchalari farqlanadi: paltoli (sifat) – paltolik (ot)
   
5. 
   –chang, -chan qo‘shimchalari farqlanadi: mahsichang (ravish) – ishchan (sifat)
   

LEKSIKOLOGIYA

(So‘z haqidagi ta’limot)

13-DARS. LEKSIKOLOGIYA (SO‘Z HAQIDAGI TA’LIMOT)

Leksikologiya grekcha “leksikos” – “so‘z” va “logos” – “ta’limot” so‘zlarining birikuvidan olingan bo‘lib, so‘z haqidagi ta’limot demakdir. Har qanday tovushlar birikmasi (yig‘indisi) so‘zni hosil qilavermaydi. Masalan, zo‘, g‘os so‘zlarini hali so‘z deb bo‘lmaydi. So‘z so‘z bo‘lishi uchun unda ham mazmun birligi, ham harfiy ketma-ketlik bo‘lishi shart. O‘z, sog‘ so‘zlari ana shu ikki talabga javob beradi. Demak, so‘zda:

• 
  moddiy tomon (harflar ketma-ketligi);
  
• 
  ma’no tomon bo‘lishi shart.
  

Ma’lum ma’no bilan bog‘langan, morfologik shakllangan tovush yoki tovushlar birikmasiga so‘z deyiladi.

ATASH MA’NOSI. So‘zlarning borliqdagi narsa-hodisalar, belgi-xususiyatlar, harakat-holatlarni bildirishi uning atash (leksik, lug‘aviy) ma’nosi sanaladi. Boshqacha qilib aytganda, bir so‘z aytilsa, odamning shu so‘z haqida ko‘z oldiga keladigan ma’nosi atash ma’nodir. Masalan, samolyot deyilsa, odamning ko‘z oldiga parvoz qiladigan narsa keladi. Faqat mustaqil so‘zlargina (ot, sifat, son, (olmosh kirmaydi), fe’l, ravish) atash ma’nosiga ega. Olmosh so‘z turkumi atash ma’nosiga ega so‘zlarga ishora qiladi.
GRAMMATIK MA’NOSI. Lug‘aviy ma’no ustiga qo‘shilib, so‘zning shakliy qismi orqali ifodalangan va uning qaysi turkumga mansubligini, gapda qanday vazifada kelishini ko‘rsatadigan ma’no grammatik ma’nodir. Adham maktabga yayov ketdi gapidagi so‘zlarning lug‘aviy va grammatik ma’nolarini kuzatamiz.

so‘zlar	atash ma’nosi	grammatik ma’nosi
Adham	shaxs	ot, bosh kelishikda, ega, birlikda
maktabga	o‘rin-joy	ot, jo‘nalish kelishigida, birlikda, hol
Yayov	holat	ravish, vaziyat holi
Ketdi	harakat	fe’l, III shaxs, birlikda, bo‘lishli fe’l, kesim, o‘tgan zamonda

Leksik ma’no bildiruvchi qismi uchun so‘zning leksema atamasi qo‘llaniladi. Grammatik shakllangan so‘z morfologiya birligi sifatida, leksema esa leksikologiya birligi sifatida o‘rganiladi.