|
Tarixi muhojiron” (“Muhojirlar tarixi”) - avtobiografik publitsistik qissa. XIX asrning oxiri va XX asrning boshlariga kelib ijtimoiy-siyosiy hayotdagi o`zgarishlar 1905 yil revolyutsiyasining ta`siri natijasida poeziya demokrat shoirlar, shuningdek, o`zbek xalqi orasidan etishib chiqqan ilg`or fikrli ziyolilar uchun o`z qarashlarini ifodalashga to`la javob berolmay qoldi. Po`ziyaning turli janrlari bilan birga badiiy publitsistika, dramaturgiya va proza namunalari ham yaratila boshlandi. Albatta, ular janr qonun-qoidalariga to`la-to`kis javob berolmasa-da, o`zbek demokratik adabiyotida yangi janrlarning, jumladan, badiiy prozaning rivojlanishiga yordam berdi.
Demokratik shoiralar Dilshod va Anbar otinlar ham bu sohaga o`z munosib hissalarini qo`shdilar. Dilshod “Tarixi muhojiron” (“Muhojirlar tarixi”) avtobiografik publitsistik qissasini, Anbar otin ”Falsafai siyohon” (“Qarolar falsafasi”) badiiy publitsistik asar namunasi yaratdilar.
Ilmiy tekshirishlar shuni ko`rsatdiki, Dilshod “Tarixi muhojiron” asari tojikcha va o`zbekcha variantlarga ega.Ikkovi qiyoslanganda, tojikcha nusxa birmuncha mukammal, o`zbekchasi esa mustaqil yozilgan risola. O`zbekchasi tojikchadan bir necha yil keyin yozilgan.
Dilshod “Tarixi muhojiron” da kechmish-kechirmishlarini bayon qilgan.Qo`qon xoni Umarxon 1816-1817 yili O`ratepaga yurish qiladi, bu harbiy bosqinchilik ayanchli oqibatlarga olib keladi. Xon va beklarning o`zaro nizo va tajovuzlari natijsida mahalliy xalq boshiga tushgan musibatlar, talon-toroj qilingan shahar, dordan omon qolgan xaloyiqning Farg`onaga haydab olib ketilganiga oid tarixiy ma`lumot va voqealar bilan tanishtiradi. Surgun qilinganlar orasida adibaning oila a`zolarining qismati ham bayon qilinadi. “Kamina o`n etti yosh shu olomon ichinda yurib qaqshar erdim.Volidai yuechoram uch yil ilgari vabodan favot yuo`lg`on va qiblagoh o`ldirilib kallai Mingrag`a kallasi qo`yilg`an”. Dilshodning zolim xonga bo`lgan qahr-g`azabi asarda yorqin ifodalangan. Asar avtobiografik qissa bo`lishi bilan birga, davrning muhim tarixiy hujjati ham hisoblanadi. Сhunki asarda O`ratepa, ya`ni Istravshanning gergrafik jihatdan joylashgan o`rni, u erdagi mahalla, xalq to`planadigan CHorsu maydoni, shaharning bosqinchilar tomonidan toptalganligi bayon qilingan. Muallimlik hayoti haqida ham yozadi. U 51 yil maktabdorlik qiladi. 891 qizni savodli qiladi. Dilshodning yozishicha,ulardan to`rtdan bir qismi nazmga moyil bo`lgan. Anbar otin haqida ham ma`lumot beradi.
Asarda tazkirachilik xususiyatlari ham bor. Unda O`ratepa va Qo`qonda yashab ijod etgan shoir va shoiralar haqida ma`lumot beradi.
Anbar otin (1870 yilda tug`ilgan) ”Falsafai siyohon” (“Qarolar falsafasi”) risolasidav qora baxt, qora niyat va qora fikrlarga urg`u berib, ijtimoiy tuzumga munosabatini bildiradi. Jamiyatda hukmron sinflar- qora niyatlardir. Jabrdiyda ayollar esa bixti qarolardir.Tuban va tutqun hayotdan qutulish uchun kurash yo`lini axtarishga harakat qiladi.
Asar debocha va to`rt fasl(bob) dan iborat. Debochada asarni yozish maqsadi va asar g`oyasi haqida fikr yuritilgan.
“Qarolar orazi bayonida” birinchi faslda shoira qora narsalar, qora baxt,qora niyat, qora tusli xalqlar haqida fikr yuritadi. Ikkinchi fasl “Farqi qarolar bayonida” deb atalib, unda onalar hayoti va taqdiri haqida so`z boradi. Risolaning “Baxti qarolar bayoni”ga bag`ishlangan uchinchi faslida shoira baxti qarolik haqida o`z fikr-mulohazalarini bildiradi.
Asarning “Qaro zulmat tasviri” deb nomlangan to`rtinchi faslida asar yaratilgan davrdagi hayot ko`rinishlari: “Qorong`i tunda qora baxt, qora niyat va qora fikr harakat qiladi”,deb badiiy tasvirlanadi.
Portret chizishdagi mahorat: “Habash a`zoyi badani qaro, faqat tishlari qator sadaf sheroza monand oq namoyondur.Labi do`rdoq, yuzi dud tusta, sochi to`s rang qo`ng`ur, yuzi qarolig` sayqali ilan yarqiroq, qo`l va oyoqlari niz qaroqurum, faqat oyoq va qo`l kafti oqg`a moyil bo`lur”.
Farqi qarolar tasviri: “Farqi qarolarni, qora soch, qaro ko`z, qaro xol va lola yuz, la`ldek lab, sadafdek tish va hokazolar ila tasvir etganda, ularda o`z husni jamollarig`a yarashgan aql, farosat, himmat va g`ayrat, xizmat va mehnatlari ham bordurki, ul fazilatlar ila birga yodlamoq lozimdur”.
Adibalar o`z asarlarida xalqning jonli so`zlashuv tilidanva uning boy imkoniyatlaridan foydalanib o`z fikrlarini obrazli shaklda xalqqa yaqin va tushunarli tilda ifodalaydilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
