Ijtimoiy-gumanitar fanlar

 
 
 

---

1.
Milliy iqtisod sohalarida matematik usullar va 
modellarni qo‘llashning zarurligi. 
“Matematik modellashtirish” fani bozor 
munosabatlari sharoitida iqtisodiyotni ratsional 
boshqarish tamoyillarini o„rgatadi. 
“Modellashtirish” deganda qaror qabul qiluvchi 
shaxs tomonidan qo„yilgan maqsadga erishishda 
bajariladigan maqbul ishlar rejasi tushuniladi. 
Matematik modellashtirishga milliy iqtisodiyotdagi 
turli masalalarni o„rganuvchi va ularni yechish 
usullarini yaratuvchi matematikaning bir yo„nalishi 
deb qarash qabul qilingan. Matematik usullar oddiy 
an‟anaviy usullarni inkor etmasdan, balki ularni 
yanada rivojlantirishga va ob‟ektiv o„zgaruvchan 
natija ko„rsatkichlarini boshqa ko„rsatkichlar orqali 
muayyan tahlil qilishga yordam beradi. Matematik 
usullarning va kompyuterlarning milliy iqtisodiyotni 
boshqarishdagi afzalliklari shundaki, ular yordamida 
modellashtirilayotgan ob‟ektga omillarning ta‟siri, 
natija ko„rsatkichiga resurslarning o„zaro 
munosabatlari o„rganiladi. Bu esa o„nlab tarmoqlar 
va minglab korxonalarda ishlab chiqarish natijalari 
va milliy iqtisodiyotning ustuvor yo„nalishlarini ilmiy 
asosda prognozlashtirish va boshqarishga imkon 

---

beradi. Iqtisodiyotda matematik 
modellashtirishning ahamiyati quyidagilarda 
namoyon bo„ladi: 

Matematik modellashtirish 
usullari yordamida moddiy, mehnat va pul 
resurslaridan oqilona foydalaniladi. 

Matematik 
usullar va modellar iqtisodiy va tabiiy fanlarni 
rivojlantirishda yetakchi vosita bo„lib xizmat qiladi. 

Matematik usullar va modellar yordamida tuzilgan 
prognozlarni umumiy amalga oshirish vaqtida ayrim 
tuzatishlarni kiritish mumkin bo„ladi. 14 

Matematik modellar yordamida iqtisodiy jarayonlar 
faqat chuqur tahlil qilinibgina qolmasdan, balki 
ularning yangi o„rganilmagan qonuniyatlarini ham 
ochish imkoni yaratiladi. Shuningdek, ular 
yordamida iqtisodiyotning kelgusidagi rivojlanishini 
oldindan aytib berish mumkin. 

Matematik usullar 
va modellar hisoblash ishlarini mexanizatsiyalash va 
avtomatlashtirish bilan birga, aqliy mehnatni 
yengillashtiradi va iqtisodiy soha xodimlarning 
mehnatini ilmiy asosda tashkil etadi hamda 
boshqaradi. Matematik modellashtirish usullari - bu 
iqtisodiy sohalarda optimal qarorlar qabul qilishda 
matematik vositalarni qo„llashdir. Bu fan butun 
iqtisodiyotni har tomonlama matematika 
yordamida tahlil qilish va qaror qabul qilish imkonini 

---

beradi. Matematik modellashtirish o„z ichiga 
maxsus fanlar tizimidan iborat bo„lgan tushuncha 
va qoidalarni olgan bo„lib, quyidagilarga bog„liqdir: 
– iqtisodiy jarayonlarni ob‟ektiv iqtisodiy qoidalar 
va sub‟ektiv omillar ta‟siri ostida o„zaro 
bog„lanishlarini o„rganish; – biznes-rejalarni ilmiy 
asoslash va ularni bajarilishini ob‟ektiv baholash; – 
iqtisodiyotga ta‟sir etuvchi ijobiy va salbiy omillarni 
izlab topish va ularning ta‟sirini mikdoriy baholash; 
– iqtisodiyotni rivojlantirishdagi tendensiyalarni va 
proporsiyalarni, foydalanilmayotgan ichki 
imkoniyatlarning zaxiralarini aniqlash va ochib 
berish; – ilg„or tajribalarni umumlashtirish bilan 
optimal boshqarish qarorlarini qabul qilish. 
Iqtisodiyotni matematik usullar va modellar 
yordamida tahlil qilishda iqtisodiy jarayonlari o„zaro 
birgalikda bir-birlari bilan bog„langan holda, bir-
birlarini to„ldirib o„rganiladi.

---

2.
Optimal dasturlash usulining asosiy masalalari.
Matematik modellashtirish kursi optimal dasturlash 
usullarini o„rgatadi. Ularning ayrimlarini ko„rib 
chiqamiz. Chiziqli dasturlash. 1-masala. Har bitta 
ishlab chiqarish jarayonini matematik formula bilan 
yozib chiqish mumkin. Masalan, bir nechta 
tarmoqlarda 

j 

1,2,...,n

korxonalar bor 

i 

1,2,...,m

. Ularning har biri turli xildagi mahsulotlar 
ishlab chiqaradilar Xij . Mahsulotdan oladigan 
daromadni Cij bilan belgilaymiz. Bu holda yalpi 
daromad Cij Xij 

ga teng bo„ladi. Yalpi daromad 
albatta iloji boricha ko„p olinishi kerak. Ya‟ni, Cij Xij 

max intilishi lozim. Buning maqsad funksiyasi: 



m i n j ij ij c x 1 1 max Bu maqsadga yetish 
uchun bir nechta shartlar bajarilish kerak. Ya‟ni: 1) 
ishlatiladigan resurslar korxonadagi zaxiradan ko„p 
bo„lishi kerak emas. 



m i n j ij ij bi a x 1 1 , 
bu yerda ij a - har bitta mahsulotga i-korxonadan j-
tarmoqda ketadigan xarajat me‟yorlari. 2) 
O„zgaruvchilarning qiymati manfiy bo„lmaslik shart: 
xij 

0 . Bularni hisobga olib, ushbu chiziqli 
dasturlash usulining umumiy masalasini yozib 
chiqamiz: 21 min(max) 1 1 





ij ij n j m i c x 



m i n j ij ij bi a x 1 1 , xij 

0 . 2-masala. Firm
 

---

Real sektorda ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish, 
uning shakllari va ko’rsatkichlari. Real sektorda 
kooperativlashtirish tushunchasi, uning shakllari va 
darajasini ifodalovchi ko’rsatkichlar. Real sektor 
korxonalari (firma)lari o ’rtasidagi ishlab chiqarish va 
iqtisodiy aloqalarining turlari ham da ularni 
rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari. Real sektorda 
diversifikasiyalash jarayonlari. Uning mohiyati, 
ahamiyati va mazmuni. Iqtisodiyotni, jum ladan, real 
sektor tarmoqlarini diversifikasiya qilishning eng 
muhim ustuvor yo’nalishi. Real sektor tarm oqlarida 
xomashyo, uning xususiyatlari va turkumlanishi. 
Xomashyo va yoqilg’i-energetika resurslari 
tushunchasi va ulami guruhlarga ajratish. Real 
sektor tarm oqlarida xomashyo bazasini 
kengaytirish uchun geologiya-qidiruv ishlari va tabiiy 
boyliklarni o ’rganishning ahamiyati. Foydali 
qazilmalar zaxiralarini turkumlarga ajratish. Mineral 
xomashyo va yoqilg’ilami iqtisodiy baholash. O 
’zbekistonda mineral xomashyo, yoqilg’ilarni qazib 
olib va elektr energiyasi ishlab chiqarish dinamikasi. 
Sun’iy va sintetik materiallar ishlab chiqarishni 
kengaytirish va takomillashtirish. Resurslar tejam 
korligining strategiyasi va taktikasi. Real sektor tarm 
oqlarida xomashyo, yoqilg’i va energiyani tejashning 

---

asosiy yo’nalishlari. Mineral xomashyo va ulardan 
oqilona foydalanish.
Mustaqillikni dastlabgi 
yillaridan boshlab Oʻzbekiston bir qator xalqaro 
moliya institutlari bilan koʻp tomonlama iqtisodiy 
aloqalarini yo‘lga qo‘yib kelmoqda. Jumladan: Xitoy 
Davlat Taraqqiyot banki, Koreya Eksport-import 
banki, Islom Taraqqiyot banki, Osiyo Taraqqiyot 
banki, Yaponiya Xalqaro hamkorlik banki, Xalqaro 
moliya korporatsiyasi, Jahon banki singari xalqaro 
moliya institutlari bilan ijtimoiy soha, sanoat, 
qishloq xo‘jaligi, transport, energetika, sohalarida 
hamkorlik aloqalari amalga oshirilmoqda. 
“Oʻzbekistonda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar 
xalq xoʻjaligining barcha tarmoqlarida amalga 
oshirilayotgan institutsional oʻzgarishlar bilan 
bevosita bogʻliqdir. 

---