"Ijtimoiy gumanitar fanlar" kafedrasi "Falsafa" fanidan yakuniy nazarat ishi Bajardi: 106-guruh talabasi Mirzaolimov Adhamjon Variant №3

O'ZBEKISTON JURNALISTIKA VA OMMAVIY KOMMUNIKATSIYALAR UNIVERSITETI

"Ijtimoiy gumanitar fanlar" kafedrasi

"Falsafa" fanidan yakuniy nazarat ishi

Bajardi: 106-guruh talabasi Mirzaolimov Adhamjon

Variant - №3

1. Svilizasiya haqida olimlarning qarashlari.

2. Qadriyat tushunchasi va uning shakllari

3. Ontologiyada: borliq va yo'qlik muammosi.

1.

Sivilizatsiya (lot. cuvilis) - fuqarolikka, davlatga taalluqli, tamaddun— 1) keng maʼnoda — ongli mavjudotlar mavjudligining har qan-day shakli; 2) madaniyat soʻzining si vilizatsiya  nonimi. Bu termin koʻpincha moddiy madaniyat maʼnosida xam qoʻllaniladi; 3) madaniyatning zamon va makonda chegaralangan tarixiy tipi (Misr S.si, Mesopotamiya S.si va boshqalar); 4) yovvoyilik va vahshiylikdj keyingi ijtimoiy taraqqiyot bosqichi. "S." tushunchasi 18-asrda "madaniyat" tushunchasi bilan uzviy bogʻliq ravishda paydo boʻlgan. Fransuz fay-lasuf maʼrifatparvarlari akd va adolatga asoslangan jamiyatni S.lashgan jamiyat deb bilganlar. Koʻpchilik faylasuflar "S." deganda jamiyatning moddiy-texnika yutuqlarini, "madaniyat" deganda esa fakat uning maʼnaviy qad-riyatlarini tushunishgan. Ulardan ayrimlari bu tushunchalarni bir-biriga qarama-qarshi qoʻyganlar. Chunonchi, O. Shpengler fikricha, "S." har qanday madaniyat taraqqiyotining muayyan tugal boskichini bildiradi. S.ni bunday davr tanazzuli sifatida tushunish madaniyatning bir butunligi va tabiiyligiga ziddir.

So'nggi 20 yil ichida mahalliy va xorijiy olimlarning tsivilizatsiya muammosiga e'tiborlari sezilarli darajada oshdi. Bu borada faylasuflar va tarixchilar tomonidan to'g'ridan-to'g'ri monografik tadqiqotlar o'tkazildi Shuningdek ko'plab maqolalar, davra suhbatlari va anjumanlar materiallari, tegishli mavzular bo'yicha risolalar. Hatto maxsus "tsivilizatsiya ilmi" ning konturlarini aniqlashga ham urinishlar qilingan. Sivilizatsiya fenomeni va mohiyatini o'rganishda to'rt yo'nalish - falsafiy, tarixshunoslik, umumiy nazariy va ijtimoiy-falsafiy. Menga tsivilizatsiyani turli xil jamiyatlar turli davrlarga kirgan va yashab turgan insoniyatning tarixan aniqlangan holati sifatida falsafiy va uslubiy tahlil qilish qiziq tuyuladi.

Falsafa mavzusiga ko'ra, tsivilizatsiyani falsafiy ko'rib chiqishga bo'lgan munosabatimning o'ziga xos xususiyatlari quyidagi o'zaro bog'liq tomonlarga ega: tsivilizatsiya insoniyatning davlati sifatida; universallik darajasida tsivilizatsiya tarkibi va rivojlanishi; tsivilizatsiya mavjudligi va rivojlanishining gumanistik ma'nosi; materialning dialektikasi va tsivilizatsiya mavjudligida ideal; tabiiy va sun'iy printsiplarning o'zaro ta'sirida tsivilizatsiyaning o'z-o'zini harakati. Bundan tashqari, zamonaviy sharoitda rus tsivilizatsiyasining o'ziga xos xususiyatlarini bilish uchun umumiy falsafiy yondashuvni qo'llashga harakat qilish muhimdir.

2.

Qadriyat tushunchasi nihoyatda xilma-xil ma'noda, turli sohalarda qo'llaniladi. Kundalik muloqotlarda, ommaviy axborot vositalarining xabarlarida qadriyat, milliy qadriyatlar, umuminsoniy qadriyatlar kabi so'zlar nihoyatda ko'p qo'llanilmoqda. Madaniy boyliklar, yodgorliklar, ma'naviy meros, an'ana, urfodatlarga nisbatan ham qadriyatlar iborasini, umumiy atama sifatida ishlatish hollari uchramoqda. Bu ibora kitob, risola, maqola va xabarlarning nomlarida ham uchrab turibdi. Uning mohiyati, mazmuni, namoyon bo'lish shakllari to'g'risida, xilmaxil fikrlar bayon qilinmoqda. Bularning barchasi quyidagi savollarning tug'ilishiga sabab bo'lmoqda; Xo'sh, qadriyat nima? Biz nimaga asoslanib biror narsa, voqea, xodisa, munosabat, faoliyat va boshqalarni qadrlaymiz? Bu savollarning birinchisi qadriyat tushunchasini ta'riflash, ikkinchisi esa uning mazmunini tahlil o'ilish zaruriyatini yuzaga keltiradi. Qadriyat tushunchasini ba'zi faylasuflar talqin qilganlaridek, "tabiatning, moddiy va ma'naviy madaniyatning buyumlari inson ehtiyojlarini qondirish, uning maqsadlariga xizmat qilish qobiliyatiga egadir. Ana shu ma'noda ularga qimmatdorlar, deb qarash mumkin va zarurdir" degan ma'noda tushunish noto'g'ri. Bu ta'rifda avvalo tabiat va madaniyat buyumlari biror qobiliyatga egaligi ta'kidlanadi. Agar buyumlar biror qobiliyatga ega bo'lganlarida va ana shu qobiliyatlar odamlar uchun qadriyatga aylanganida, tabiiy-tarixiy jarayon butunlay boshqacha kechgan bo'lar edi... Afsuski, buyumlar biror qobiliyatga ega emaslar, qobiliyat ijtimoiy xususiyat bo'lib, odamlar tabiat va madaniyat buyumlaridan o'z qobiliyatlarini ishga solgan holda, nimanidir dunyoga keltiradilar. Qadriyatlarning asosiy shakllarini aniqlash borasida olimlar orasida bir xil va hamma e'tirof etgan yagona pozisiya yo'q. Bu boradagi nuqtai nazarlarni diqqat bilan tahlil qilish hamda qadriyat shakllarini bir-biridan farqlanuvchi ikki katta guruhga bo'lish yo'lidan borish, moddiy va ma'anaviy yoki umumbashariy va umuminsoniy qadriyatlar iboralarini qo'llash imkonini beradi.

Qadriyatlar tizimida millat, unga xos belgilar, jihatlar, xususiyatlar, ularning vujudga kelish jarayonlariga muayyan darajada ta'sir ko'rsatgan hudud va u bilan bog'liq tuyg'ular, millatning o'tmishi, tarixi, madaniyati, u yaratgan madaniy boyliklar va ma'naviy merosbilan bog'liq qadriyatlar ham muhim o'rinni egallaydi. Bu qadriyatlar biror millat kishilari uchun umumiy bo'lib hisoblanai. Ular alohida shaxs qadriyatlarini umuminsoniy qadriyatlar bilan bog'lovchi xalqalardan biridir. Muayyan kishi yoki shaxs umuminsoniy qadriyatlarni anglashda, o'z faoliyatini ushbu qadriyatlar mezoniga moslashtirishda milliy qadriyatlarni hiobga oladi, ular bilan bog'liq jihatlarni ham nazarda tutadi. Dunyodagi xalqlar orasida aynan shu millatning borligi, mavjudligi, betakrorligi, "Qo'hna tarix shodasida bitta marjon" (E.Vohidov) sifatida zohirligi har qanday kishi uchun ahamiyatga ega bo'lishi tabiiy. Millat – har qanday milliy qadriyatning ob'ekti, milliy qadritlar tizimi tayaanadigan ijtimoiy asosdir. "Millat" atamasi qadriyat ob'ekti sifatida tushunilganida, bir-biri bilan qonqarindosh xalqlarga nisbatan ishlatiladigan "turkiy xalqlar", "slavyanalar", "roman xalqlari" kabilarga umummilliylik darajasi mos keladi.

3.

Ontologiya (yunon tilidan Ontos - bytie va logotiplar - so'z, ta'limot) -borliqning falsafiy ta'limoti. Ya’ni ontologiya – borliq haqidagi qarashlar; Alohida falsafani (metafizikani) o'rganish mavjudlikning asosiy printsiplari, mavjud bo'lish shakllari, ko'rinadigan ular orasidagi munosabatlar. Falsafa esa olam va uning yashashi, rivojlanishi, o‘zgarishi, taraqqiyoti, hayot va inson umrining mohiyati, borliq va yo‘qlik kabi ko‘plab muammolar haqida bahs yuritadigan qadimiy fandir.

Ontologiya atamasi birinchi marta v asrda ishlatilgan. "Falsafiy lug'at" R. Goklenius (1613) asaridan kiritilib otilgan. Bo'ri tasnifiga ko'ra ontologiya falsafiy fanlar bilan jihozlangan "Ratsional ilohiyot", "kosmologiya" va "ratsionalizm" psixologiya ». Bo'lish falsafaning asosiy tushunchalaridan biridir. Umuman olganda, bo'lish falsafiy tushuncha, narsa va hodisalarning mavjudligini bildiradi. Mavjudlikni "mavjudlik" va. Tushunchalarining sinonimi sifatida tushunish mumkin.

Falsafa fan sifatida borliqni, ya’ni tabiat, jamiyat, inson va uning tafakkuri taraqqiyotining eng umumiy muammolarini o‘rganadi. Bundan kelib chiqqan holda falsafiy bilimlar doirasi ham juda keng bo‘lib, ularning tarkibiga quyidagilar kiradi:

a) ontologiya – borliq haqidagi qarashlar;

b) sotsiologiya – jamiyat haqidagi qarashlar;

c) gnoseologiya – borliqni bilish muammolari;

d) logika – inson tafakkuri qonunlari haqidagi qarashlar tizimi.

Bundan tashqari ahloqiylik va go‘zallik haqidagi bilimlar tizimini o‘z ichiga olgan etika va estetika ham falsafiy bilimlar qatoriga kiradi. Insoniyat tarixining turli davrlarida falsafa nima va u nimani o‘rganadi degan savollarga turli mutafakkirlar turlicha javob berib kelganlar. Buning esa o‘ziga xos bir qancha sabablari bo‘lgan. Insoniyatning ijtimoiy amaliyoti va ma’naviyati

rivojlanib borishi bilan falsafaning bahs mavzusi, uning jamiyat hayotidagi o‘rni ham doimo o‘zgarib borgan. Bu esa har bir davrda borliqni, tabiatni, inson hayoti va jamiyatni tushinishda turli xil falsafiy qarashlar paydo bo‘lishiga olib kelgan. Ijtimoiy-tarixiy davrlarning turli bosqichlarida falsafa siyosat, iqtisodiyot, fan va] madaniyat, san’at va adabiyot, shuningdek, din bilan, xullas, jamiyatning ma’naviy hayoti bilan bovosita bog‘liq bo‘lgan. Falsafaning jamiyatdagi roli ayni shu vaqtning o‘zida o‘zgarib borgan. Xuddi shu tarzda falsafiy qarashlarning rivojlanib borishi turli xil oqimlar va yo‘nalishlarni keltirib chiqargan.

Falsafa taraqqiyotida muayyan umumiy nazariy qarashlarni ishlab chiqqan mutafakkirlarning bir qismi o‘zining e’tiborini tabiatga, uni tushuntirish va izohlab berishga qaratganlar. Bunga Lukretsiy Karning «Narsalarning tabiati to‘g‘risida», Ahmad al-Farg‘oniyning «Astronomik risolalar», al-Xorazmiyning «Vasaya: az – Zijji mumtaxana», J.Brunoning «Dunyoning ikki sistemasi to‘g‘risida suhbat», Didroning «Tabiatni bayon qilish haqida fikrlar», P.Golbaxning «Tabiat sistemasi», Gegelning «Tabiat falsafasi», A.Gersenning «Tabiatni o‘rganish haqidagi xatlar» va F.Engelsning «Tabiat dialektikasi» asarlarini misol qilib ko‘rsatish mumkin. Bu mutafakkirlar o‘z asarlarida Er, Quyosh va yulduzlarning, xullas, Koinotdagi jismlarning paydo bo‘lishi, ularning tabiati va mohiyati haqidagi kosmologik va kosmotonik muammolarni yoritishga urinadilar. Ularning falsafiy qarashlari markazida tabiatdagi narsalarning paydo bo‘lishi, rivojlanishi, emirilishi, boshqa narsalarga aylanishi, narsa va xodisalarning birinchi asosi haqidagi fikrlar yotadi. Hamma narsalarning birinchi ibtidoiy asosini qidirish, narsa va xodisalarni ana shunga suyanib izohlash, ularni bir butunga birlashtirib

o‘rganishga intilish – bu mutafakkirlarning falsafiy qarashlari mohiyatini tashkil etadi.