“Ijtimoiy fanlar”kafedrasi

Isbotlash va rad etish. 
Fanning u yoki bu qoidasining haqiqiyligi yoki soxtaligi, aniq-
ravshan ko‘rinib turmaydi. Faqat eng sodda mulohazalar o‘zining haqiqiyligini tasdiqlash uchun 
23
Қаранг: S.М. Hotamiy. Islom tafakkuri tarixidan. –Т.: «Minhoj», 2003 y. 126-b. 

---

sezgi idrokidangina foydalanishni talab qiladi: ko‘rsatish mumkin bo‘lgan narsani isbotlashning 
hojati yo‘q. Fanning aksariyat qoidalari sezgi a’zolari orqali bilish darajasida va boshqa 
haqiqatlardan alohida emas, balki mantiqiy tafakkur darajasida, boshqa haqiqatlarga bog‘langan 
holda, ya’ni isbotlash yo‘li bilan haqiqiy deb qabul qilinadi. Isbotlash – ilmiy tafakkurning 
muhim vositasi. Har qanday isbotda tezis, isbotlash uchun asoslar (dalillar) va isbotlash usuli 
mavjud. Haqiqiyligi yoki soxtaligi isbotlash yo‘li bilan aniqlanayotgan qoida tezis deb ataladi. 
Tezisning soxtaligini aniqlash – rad etish deb ataladi. Isbotlashda foydalanilayotgan va 
isbotlanayotgan tezisning haqiqiyligini ko‘rsatayotgan barcha qoidalar asoslar yoki dalillar deb 
ataladi. Asoslar va dalillar ishonchli dalillar haqidagi qoidalar, ta’riflar, aksiomalar va ilgari 
isbotlangan qoidalardan tashkil topadi.
 
Yolg‘on 
haqiqatning qarama-qarshisi. 
YOlg‘on odatda noto‘g‘riligi ayon bo‘lgan 
tasavvurlarni bila turib haqiqat darajasiga ko‘tarish sifatida tushuniladi. 
YOlg‘on kundalik va 
ijtimoiy hayotda keng tarqalgan bo‘lib, odamlar o‘zaro
 
aloqa qiluvchi hamma joyda uchraydi; u 
individlar va ijtimoiy guruhlar manfaatlarining «uchrashuvi» yuz beradigan har qanday insoniy 
munosabatlar funksiyasidir. Gap yolg‘on mavjud yoki mavjud emasligida emas (oddiy hayot 
tajribasi
 
uning mavjudligidan dalolat beradi), balki har bir muayyan holda uning ulushi 
qanchaligidadir.
 
Beruniy fikricha, «SHunday kishilar bo‘ladiki, ularning tabiatiga yolg‘on
 
xabar 
tarqatish o‘rnashib qolib, go‘yo unga shu vazifa yuklatilgandek bo‘ladi va
 
yolg‘on xabar 
tarqatmasdan turolmaydi... Ba’zan kishi yolg‘on xabar tarqatuvchiga
 
taqlid qilib, bilmasdan 
yolg‘on xabar tarqatadi. Bu xabarchilar birinchi marta
 
ataylab yolg‘on xabar tarqatgan kishi 
bilan eng keyin yolg‘on xabarni eshituvchi
 
oralig‘ida vositachi bo‘ladilar. YOlg‘onchilik kishini 
adolatdan yuz o‘girtiradi,zulm, yolg‘on guvohlik, omonatga xiyonat qilish, boshqalar mulklarini 
hiyla bilan
 
bosib olish, o‘g‘irlik, dunyo va xalqning buzilishiga sabab bo‘ladigan boshqa yomon
 
xulqlarni kishilar yaxshi qilib ko‘rsatadilar»
24
. Beruniy insonni rostgo‘ylik
 
qolib, yolg‘onchilik 
yo‘lidan yurmasligi, boshqalarga yaxshilik qilish, yaxshilik
 
qilish imkoniyati bo‘lmasa, yaxshi 
tilaklar izhor qilishga chorlaydi. Rostgo‘ylik,odillik, Beruniy fikricha, yuksak ma’naviyat, go‘zal 
odob – axloq belgisidir.
 
Insonning individual rivojlanish jarayonida yolg‘on bolada jazodan 
qutulib
 
qolishga harakat qilish, kattalar o‘rnagi va shu kabilar orqali shakllanadi. Keyinchalik 
bunga jamiyat kuchliroq ta’sir ko‘rsatadi. Insonni bu tomonga itaruvchi omillar majmui orasida 
ehtiroslar, shu jumladan, muhabbat tobora kengroq o‘rin egallay boshlaydi. Muhabbat «son-
sanoqsiz yolg‘onni vujudga keltiradi. Oshiq odam o‘zining narxini oshirish uchun yolg‘on 
so‘zlaydi, o‘z raqibining obro‘sini tushirish uchun, rashk o‘tini yoqish uchun... sovib borayotgan 
muhabbat otashini qayta o‘t oldirish uchun aldaydi, nihoyat, muhabbat yo‘qolgan holda yolg‘on 
24
Beruniy. Hindiston. –Т.: «Фан», 1966 y. 25-b. 

---

gapiradi»
25
. YOlg‘on takabburlik, irodasizlik, muvaffaqiyatga intilish, pulga, hokimiyatga 
o‘chlik va hokazolar zaminida yuzaga keladi.