“Ijtimoiy fanlar”kafedrasi

Tushuncha 
– 
narsalar va hodisalarning umumiy, muhim xossa va aloqalari aks etuvchi 
fikr. 
Tushuncha – tafakkur, tushunish faoliyatining mahsuli. Ular
 
nafaqat narsalar va 
hodisalarning umumiy jihatlarini aks ettiradi, balki
 
ularni bir-biridan ajratadi, ular o‘rtasida 
mavjud farqlarga qarab ularni
 
guruhlaydi, tasniflaydi. Bundan tashqari, biz biror narsa haqida 
tushunchaga ega
 
ekanligimizni ta’kidlar ekanmiz, bunda mazkur ob’ektning mohiyatini 
tushunishimizni nazarda tutamiz. Masalan, «inson» tushunchasi nafaqat muhim umumiy, ya’ni 
barcha odamlarga xos bo‘lgan jihatni, balki har qanday odamning boshqa har qanday narsalardan 
farqini ham aks ettiradi, mazkur odamning mohiyatini tushunish esa, umuman insonning 
mohiyati, ya’ni inson haqidagi tushunchaning mazmunini bilishni nazarda tutadi: «Inson – aql, 
so‘zlashish va mehnat qilish qobiliyatiga ega bo‘lgan bioijtimoiy mavjudot». Sezgi, idrok va 
tasavvurlardan farqli o‘laroq, tushunchalar ko‘rgazmalilik yoki hissiylikdan xolidir. Idrok 
daraxtlarni, tushuncha – umuman daraxtni aks ettiradi. Tushunchaning mazmunini ko‘pincha 
aniq obraz ko‘rinishida tasavvur qilish mumkin emas. Inson, masalan, yaxshi odamni tasavvur 
qilishi mumkin, biroq u yaxshilik, yomonlik, go‘zallik, qonun, yorug‘lik tezligi, sabab, qiymat 
kabi tushunchalar va jarayonlarni sezgi obrazi ko‘rinishida tasavvur qila olmaydi. Har qanday 
fanning barcha tushunchalari haqida shu fikrni aytish mumkin. Ularning ob’ektiv ta’rifi 
ko‘rgazmalilik chegaralaridan tashqarida bilvosita aniqlanadi.
 
Tushuncha muhim jihatlar va xossalarni aniqlaydi va ularni o‘zida mujassamlashtiradi: 
tushuncha mohiyatning fikrda ifodalangan obrazidir. SHuning uchun ham oz sonli tushunchalar 
son-sanoqsiz narsalar – xossalar va munosabatlarni qamrab oladi. Tushunchalar turli davrlarda 
mazmunan har xil bo‘lgan. Ular ayni bir inson rivojlanishining turli darajalarida har xildir. 
Haqiqiy ilmiy tafakkur madaniyati biron-bir tushunchani aniq ta’rifsiz qoldirmaslikni o‘zi uchun 
qoida deb biladi. Buyuk mutafakkir Suqrot tushunchalarni mantiqiy jihatdan aniq ta’riflash 
haqiqiy bilimning bosh shartidir, degan edi. Tushunchalar inson ongida ma’lum bog‘lanishda, 
mulohazalar ko‘rinishida yuzaga keladi va mavjud bo‘ladi. Tafakkur – biror narsa haqida hukm 
chiqarish, narsaning turli tomonlari o‘rtasidagi yoki narsalar o‘rtasidagi muayyan aloqalar va 
munosabatlarni aniqlash demakdir. 

---