“Ijtimoiy fanlar”kafedrasi

Bunday 
kategoriyalar qatoriga quyidagilar kiradi: yakkalik va umumiylik; hodisa va mohiyat; 
shakl va mazmun; qism va butun; sabab va oqibat; tasodif va zaruriyat; imkoniyat va 
voqelik. 
a) YAkkalik, xususiylik va umumiylik.
YAkkalik, xususiylik va umumiylik borliqdagi narsa va hodisalarning har biriga xos alohida, 
ma’lum guruhiga xos maxsus va hammasiga xos umumiy tomonlari, xususiyatlari hamda ular 
o‘rtasidagi bog‘anish va aloqadorlikni ifodalaydi. 
Alohida narsa va hodisagagina xos bo‘lib, bu narsa va hodisani boshqa narsa va hodisadan farq 
qiluvchi, takrorlanmaydigan, individual belgi va xususiyatlar birligi
 yakkalik
deyiladi. Yakkalik 
alohida narsa va hodisalarni ham, ulardagi alohida tomon, belgi va xossalarni ham aks ettiradi. 
Ko‘pchilik narsa va hodisalarga (yoki ularning turlariga hamda tomonlariga) xos bo‘lgan 
o‘zaro o‘xshash, bir xil, takrorlanuvchi belgi va xususiyatlar birligini aks ettiruvchi tushuncha
 
umumiylik
deb ataladi. Umumiylik borliqdagi ko‘pchilik narsa va hodisalarga (yoki ularning 
tomonlariga) xos bo‘lgan umumiy belgi va xususiyatlarning fikriy in’ikosidir. Umumiylik bir 
sinf yoki bir turga kirgan narsa va hodisalarni ham ifodalaydi. Chunki borliqda har bir narsa va 

---

hodisa boshqa narsa va hodisalar bilan albatta, biror umumiy tomonga, xossaga, belgi va 
xususiyatga egadir. 
Narsa va hodisalarga xos maxsus tomonlar, xususiyatlar birligi
 xususiylik
kategoriyasida 
ifodalanadi. Xususiylik kategoriyasi narsa va hodisalardagi alohidalik va umumiylik kabi 
tomonlar o‘rtasidagi alohidalikka nisbatan umumiy, umumiylikka nisbatan alohida bo‘lgan 
tomonlar, belgilar, xususiyatlar va aloqadorliklarni ifodalaydi. 
Bir butun borliqdagi hamma narsa va hodisalarga xos bo‘lgan tomonlar, belgi va 
xususiyatlar eng umumiylikdir. Eng umumiylik hajm jihatdan boshqa kengaytirib bo‘lmaydigan 
universal tushunchadir. Masalan: Ahmad 
→
odam 
→
tirik mavjudot, nihoyat 
→
materiya 
→
borliq. «Borliq» tushunchasi bu erda eng umumiylikdir. 
Yakkalik, xususiylik va umumiylik bir-biri bilan o‘zaro dialektik munosabatda bo‘ladi. 
Binobarin, yakkalik bilan umumiylik xususiylik orqali bog‘langan bo‘lib, ular o‘zaro 
aloqadorlikdadir. Xususiylik yakkaliklardan tashkil topib, umumiylikni alohidalik bilan 
bog‘laydi. Umumiylik esa yakkaliklardan ajralgan holda bo‘lmaydi, balki yakkaliklarning umu-
miy xususiyatlari, belgilari, tomonlari, bog‘lanishlari shaklida har bir yakkalikning o‘zida 
mavjud bo‘ladi. Demak, har bir konkret narsa va hodisa yakkalik, xususiylik va umumiylikning 
birligidan iboratdir. 
Yakkalik, xususiylik va umumiylik dialektikasi shundan iboratki, ma’lum sharoitda 
yakkalik xususiylikka, xususiylik umumiylikka va aksincha, ular bir-biriga o‘tishi mumkin. 
Ob’ektiv olamda har qanday yangilik dastlab yakkalik sifatida paydo bo‘lib, so‘ngra u o‘sib, 
rivojlanib xususiylik va umumiylik xarakterini kasb etadi. 
Lekin bundan har qanday yakkalik xususiylikka, xususiylik esa umumiylikka o‘taverar 
ekan, degan fikr yuritmaslik kerak. Bunday bo‘lishi uchun ular taraqqiyotning asosiy 
tendensiyasiga mos kelishi shart. Yakkalik, xususiylik va umumiyliklarning o‘zaro 
bog‘lanishlarini dialektik nuqtai nazardan tushunish ob’ektiv voqelikni to‘g‘ri bilish uchun juda 
muhimdir. CHunki, insonning borliqni bilishi ham yakkalikdan xususiylikka va undan 
umumiylikka borishdan iboratdir. Bu umumiylikni biz narsa va hodisalarni va ularda 
ifodalanuvchi yakkaliklar va xususiyliklarni bilish orqali anglab etamiz. Biz, dastavval, sezgi 
a’zolarimiz yordamida yakkalikni, yakka narsa va hodisalarni idrok qilamiz. So‘ngra 
tafakkurimizda shu hissiy idrokimizda vujudga kelgan mavjud faktlarni analiz va sintez qilib, 
ularning muhim tomonlarini nomuhim tomonlaridan, umumiy tomonlarini alohida tomonlaridan 
ajratamiz, ularni o‘zaro bir-biri bilan birlashtiramiz, bir-biriga taqqoslaymiz, shular asosida 
fikrimizda ularni ifodalovchi tushunchalarni hosil qilamiz. Bu hosil qilgan tushunchalarda narsa 
va hodisalarning ham yakka tomonlari, ham ularning muayyan turkumiga xos bo‘lgan xususiy 

---

tomonlari, hamda shu narsa va hodisalarning butun bir sinfiga oid bo‘lgan umumiy tomonlari 
ifodalanadi.