“Ijtimoiy fanlar”kafedrasi

Isbotlash va uning tarkibi. isbotlash turlari. 
Kishilarning amaliy faoliyatdagi muvaffaqiyatlari ular qo‘llayotgan bilimlarning kay darajada 
chin bulishiga, ya’ni bu bilimlarning voqelikni qanchalik to‘g‘ri aks ettirishiga bog‘liq. Xato 
fikrlar predmetlarning real aloqalari va munosabatlarini buzib ko‘rsatadi, bilishda ko’p 
chalkashliklarga olib keladi. Shuning uchun ham bilish jarayonida xar bir fikrni to‘g‘ri qurishga 
erishish, uning chinligini dalillar bilan ko‘rsata olish, xato fikrlarni esa rad kila bilish muhim 
ahamiyatga ega. Fikrning chinligini tasdiqlash uchun uni xodisaning (faktning) o‘zi bilan 
solishtirish mumkin. Lekin ko‘p hollarda bilish jarayonida natijalarning chinligi ularni ilgari 
vujudga kelgan bilimlar bilan bog‘lash orqali aniqlanadi. Buni amalga oshirishning mantiqiy 
usuli isbotlaщdir. Isbotlash bir xukmning chinligini u bilan bog‘langan boshqa chin xukmlar 
yordamida asoslashdan iborat bo‘lgan mantiqiy amaldir. Uning tarkibi uch elementdan tashkil 
topgan: tezis, argumentlar (asoslar), isbotlash usuli - demonstratsiya. 
Tezis - chinligi asoslanishi lozim bulgan xukm, u isbotlashning markaziy figurasi 
xisoblanadi; butun diqqat-e’tibor uning chinligini ko‘rsatishga karatiladi. Tezis bir muloxazaning 
o‘zidan, yoki muloxazalar tizimidan, yoki teoremalardan, yoki aniq, faktlarni umumlashtirish 
natijalaridan, yoki xodisalarning sababini ko‘rsatuvchi muloxazalardan va shu kabilardan iborat 
buladi.
Argumentlar - tezisning chinligini asoslash uchun keltirilgan xukmlar. Argumentlar bulib 
faktlarni qayd qiluvchi xukmlar, ta’riflar, aksiomalar, teoremalar, qonunlar xamda boshka 
empirik va nazariy umumlashmalar xizmat qiladi. Argument sifatida keltirilgan faktlar, albatta, 
o‘zaro bog‘langan va tezisning moxiyatiga aloqador bo‘lishi lozim. Ta’riflar xam chin xukmlar 
bulib, ulardan argument sifatida foydalanish mumkin. Masalan, “Harakat – bu har kanday 
o‘zgarishdan iborat”, degan ta’rif chin xukmdir. Aksiomalar chinligi o‘z-o‘zidan ravshan 

---

bo‘lgan, isbotlashni talab qilmaydigan fikrlardir. Inson tajribasida ko‘p martalab takrorlanganligi 
uchun xam ularni isbotlash zarur emas. Teoremalar va qonunlarning chinligi isbotlangan bo‘ladi, 
ularni xech ikkilanmasdan argument qilib olish mumkin. Isbotlash usuli - demonstratsiya tezis 
bilan argumentlar o‘rtasidagi mantikdy aloqadan iborat. U xulosa chikarish shaklida buladi, ya’ni 
tezis argumentlardan xulosa sifatida mantiqdan keltirib chikariladi. Isbotlashning ikki turi 
mavjud: bevosita isbotlash, bavosita isbotlash. Bevosita isbotlashda tezisning chinligi to‘g‘ridan-
to‘g‘ri argumentlar bilan asoslanadi, unda tezisga zid bulgan xukmlardan foydalanilmaydi. Tezis 
ko‘p xollarda yakka xodisani ifoda kilib keladi va ma’lum bir umumiy bilimdan, masalan, 
qonundan argument sifatida foydalanilib, uning chinligi asoslanadi. 
Masalan, “O’zbekiston - mustaqil davlatdir”, degan xukm (tezis)ning chinligi 
“O’zbekistonning mustaqil davlat deb, e’lon qilinishi, uning xalqaro miqyosda e’tirof etilishi” 
kabi asoslar yordamida isbotlanadi. 
Bavosita isbotlashda esa tezisning chinligi unga zid bo’lgan xukmning (antitezisning) 
xatoligini ko‘rsatish orqali asoslanadi. Antitezis qanday shaklda ifodalangan bo‘lishiga qarab 
apagogik isbotlash va ayiruvchi isbotlash farq qilinadi. 
Apagogik isbotlashda tezis (a) va antitezis (a) o‘rtasidagi munosabatga asoslaniladi. 
Masalan, “Materiya xarakatsiz mavjud emas”, degan xukmning chinligini asoslash uchun unga 
zid bulgan “Materiya harakatsiz mavjud”, degan xukm olinadi. Apagogik isbotlashda antitezis 
topilib (1-bosqich), vaqtincha chin deb qabul qilinadi va undan ma’lum bir natijalar keltirib 
chiqariladi (2-bosqich), so‘ngra bu natijalarning xatoligi kursatiladi (3-bosqich) va demak, 
tezisning chinligi isbotlanadi. Masalan, “Materiya harakatsiz mavjud”, degan xukm chin bulsa, 
“Moddiy predmetlar strukturasiz mavjud”, degan fikr (antitezisdan kelib chiqqan natija) ham 
chin buladi. Bizga ma’lumki, moddiy predmetlar tarkibsiz (uni tashkil qiluvchi elementlar va 
ularning o‘zaro aloqasisiz) mavjud emas. Demak, “Materiya xarakatsiz mavjud”, degan fikr xato, 
shu tarika “Materiya xara-katsiz mavjud emas”, degan fikrning chinlish asoslanadi. Ayiruvchi 
isbotlashda tezis sof ayiruvchi xukmning (kuchli diz’yunksiyaning) bir a’zosi bulib, uning 
chinligi boshka a’zolarining (antitezisning) xatoligini ko‘rsatish orkali asoslanadi. Masalan, 
“Jinoyatni yo A, yo V, yo S shaxslar sodir etgan”, degan fikr tekshirilib, “Jinoyatni V shaxs xam, 
S shaxsxam sodir etmagan”ligi aniqlanadi va shu tarika “Jinoyatni A shaxs sodir kilgan”, degan 
xukmning chinligi asoslanadi. Bu misolda ayiruvchi isbotlash ayiruvchi - qatiy sillogizmning 
inkor etib, tasdiklovchi modusi buyicha qurilgan: