Ijtimoiy fanlar

Savol berilishi mumkin bo‘lgan odamlar yoki potensial 
respondentlarni  qay  darajada  qamrab  olishiga  qarab    so‘rovlar  yana  ikki  turga 
bo‘linadi: 
1.  YAlpi so‘rovlar. 
2.  Tanlab  o‘tkaziladigan so‘rovlar. 
Bulardan tashqari,  ochiq va g‘piq so‘rovlar, yuzma-yuz va sirtdan 
so‘rov singari turlari ham mavjud.  
Sotsiologiyada keng qo‘llaniladigan usullardan biri intervyu bo‘lib, u 
anketa bilan ko‘p umumiylikka ega. Anketada savollar yozma tarzda berilsa,  
intervyuda og‘zaki savollar beriladi.  Intervyu respondent bilan bevosita 
muloqotni taqozo qiladi. Intervyuning oddiy suhbatdan farqi yana shundaki,  
suhbatdoshlar bir-birini qiziqtirgan masalalalar to‘g‘risida gap  yuritsa,  
intervyu jarayonida faqat bir tomon – tadqiqotchi savol va respondent javob 
beradi.  Intervyu bilan oddiy suhbat o‘rtasida tafovut yana shunda ko‘rinadiki,  
suhbatdoshlar,  odatda,  tanish odamlar bo‘ladi,  intervyu esa deyarli ikki 
notanish odamning suhbatidir. 
Kuzatish usuli faqat sotsiologiya yoki ijtimoiy fanlardagina emas,  balki 
fanning barcha sohalarida ham keng qo‘llaniladi. Kuzatish turli maqsadlarda,  
turli shaklda,  turli qamrovda,  turli vositalar yordamida olib boriladi.  Barcha 
odamlar o‘z hayotlarida kuzatish usulidan u yoki bu darajada foydalanadilar. 
Lekin ular foydalanadigan usul ilmiy kuzatish usuli emas,  balki oddiy 
kuzatish usulidir.  Oddiy turmushdagi kuzatish ham aksariyat holda muayyan 
maqsadga yo‘naltirilgan va  muayyan darajada tashkil etilgan bo‘ladi. Lekin 
bu kuzatishlar ilmiy maqsadni ko‘zlamagani va itmiy muammoni hal etishga 
qaratilmagani uchun ilmiy kuzatish bo‘la olmaydi. 
Ilmiy kuzatishlar muayyan nazariya  yoki farazni tasdiqlash,  to‘ldirishni,  
yoki bo‘lmasa rad etishni maqsad qilgan holda olib boriladi. Ilmiy kuzatishning 
maishiy  turmushdagi  kuzatishdan  tub  farq  qiladigan  xususiyatlaridan  yana  biri 
uning  nazariy,  ilmiy  asoslaridir.  Kundalik  turmushdagi  kuzatish  kishilarning 
hayot tajribasiga asoslanib olib borilsa, ilmiy kuzatish ilmiy bilimlar asosida olib 
boriladi. 
 
Ijtimoiy  fanlarda  kuzatish  usulining  qo‘llanilishi  uning  tabiiy  fanlarda  
qo‘llanilishidan  ancha  farq  qiladi.  Tabiatda  tadqiqotchining  kuchli  his-
tuyg‘ularini  uyg‘otadigan  voqealar  yuz  bermaydi.  Jamiyatda  yuz  berayotgan 
hodisalarni  kuzatayotganda  esa  tadqiqotchi  his-tuyg‘ularga  berilib  ketishi, 
bo‘layotgan  hodisalarga  ijobiy  yoki  salbiy  munosabatda  bo‘lishi  va  bu  hol 
tadqiqot natijalariga,  xulosalarning ilmiy va ob’ektiv bo‘lishiga ta’sir o‘tkazishi 
mumkin.  SHuning  uchun  ijtimoiy  hodisalarni  kuzatishga  harakat  qilayotgan 
tadqiqotchi  o‘z  his-tuyg‘ularini  tizginlay  olishi,    xulosa  chiqarish  paytida  shu 
his-tuyg‘ulardan yuqoriroqqa ko‘tarila olish qobiliyatiga ega bo‘lishi lozim.  
Sotsiologik kuzatish olib borishning shart va talablari quyidagilar: 
1.  Kuzatish  kerakli  saviyada  va  darajada  tashkil  qilinishi  kerak.  Bu  shart 
sotsiologik  tadqiqotlar  taraqqiyoti  bilan  bog‘liq  bo‘lib  natijalarning 
ob’ektivligini ta’minlashga qaratilgan. Kuzatish olib borilganda shunday holatlar 

---

vujudga  keladiki,  ularni  texnika  vositalarida  tasvirga  tushirilmasa  yoki  ovozlar 
g‘zib  olinmasa,  bu  holatlarni  tabiiy  holda  qaytarish  mumkin  emas.  SHuning 
uchun kuzatishni texnik jihatdan ta’minlash ham muhim ahamiyat kasb etadi. 
    2.  Kuzatishning  muntazamliligi.  Bu  shart  ham  tadqiqot  natijalarining 
ob’ektivligini ta’minlashga qaratilgan. Kuzatish muntazam olib borilmay,  o‘lda-
jo‘lda  va ahyon-ahyonda olib borilsa tadqiqot ob’ekti uchun xarakterli holatlar 
kuzatilmay  qolishi  va  oqibatda  kuzatish  natijalari  ob’ektiv  bo‘lmay  qolishi 
mumkin. 
3. Kuzatuvchining xolisligi. Bu shart ta’minlanmasa, tadqiqot jarayonida 
kuzatuvchi o‘zi o‘rganayotgan jarayonlarga ijobiy yoki salbiy munosabat 
bildirishi  va buning oqibatida voqealarni sub’ektiv talqin qilishi mumkin. 
4.  Kuzatilayotgan  ob’ekt  to‘g‘risida  mumkin  qadar  ko‘proq  ma’lumot 
to‘plash.  Ob’ekt  qanchalik  batafsil  kuzatilsa,  chiqarilgan  xulosalarning 
haqiqatda shunchalik yaqin bo‘lishi uchun imkoniyat yaratiladi. Xulosalar etarli 
bo‘lmagan  ma’lumot  asosida  chiqarilsa,  ob’ektning  ma’lum  xususiyatlari 
kuzatuvchi  e’tiboriga  tushmay  qolgan  bo‘lishi  mumkin.  Bu  esa  xulosalarning 
noto‘g‘ri bo‘lishiga olib keladi. 
5.  Kuzatishning  borishini  va  natijalarini  batafsil  qayd  qilib  borish.  Agar 
shunday  qilinmasa,    xulosa  chiqarish  paytida  kuzatishning  muayyan  natijalari 
e’tibordan  chetda    qolishi  mumkin.  Bu  esa  xulosaning  chala  yoki  noto‘g‘ri 
bo‘lishiga  olib  keladi.  YUqorida  aytilganidek,  kuzatish  jarayonini  qayd  qilib 
borishda texnika vositalari katta yordam berishi mumkin. 
 
Sotsiologik kuzatishlarni shartli ravishda ikki turga bo‘lish mumkin: 
1.  
CHetdan kuzatish. 
2.  
Ichkaridan kuzatish. 
 
Ob’ekt chetdan kuzatilganda undagi jarayonlarning ishtirokchilari o‘zlari 
kuzatish ob’ekti ekanliklaridan mutlaqo bexabar bo‘ladilar. Masalan, xaridorlar 
xulqini  o‘rganmoqchi  bo‘lgan  tadqiqotchi  sotish  zalida  yoki  peshtaxta  ortida 
turib  xaridorlarni  ko‘proq  qaysi  buyum  qiziqtirayotgani,  ularning  belgilangan 
narxlarga  munosabati  va  boshqalarni  kuzatishi  mumkin.  Bunda  xaridorlar 
o‘zlarining  kuzatish  ob’ekti  bo‘lganliklarini  bilmaydilar.  Agar  ular  o‘zlari 
sotsiologik  kuzatish    ob’ekti  bo‘lganliklarini  bilib  qolsalar,  ularning  xulqida 
ma’lum  o‘zgarishlar  yuz  berishi,    demak,    bu  xulq  tabiiy  bo‘lmay  qolishi 
mumkin 
CHetdan  turib  kuzatayotgan  tadqiqotchi  o‘rganilayotgan  ob’ektga  hech 
qanday  ta’sir  ko‘rsatmaydi  va  uni  tabiiy  holda  o‘rganadi.  Ichkaridan 
kuzatilganda tadqiqotchi ikki xil usuldan foydalanishi mumkin: