“ijtimoiy fanlar” kafedrasi

3) Mulkiy huquqiy va majburiyat huquqiy munosabatlar. Mulkiy huquqiy munosabatlar yuqorida qayd etilganidek, mutlaq huquqiy munosabat bo`lib, mulkiy xarakterga ega hamda ashyoni egallash, undan foydalanish va uni tasarruf etishga qaratiladi. Mulkiy-huquqiy munosabatlarda huquq egasi bo`lgan shaxslar boshqa shaxslarning ijobiy harakatlariga muhtoj bo`lmay, o`z huquqlarini o`zlari bevosita amalga oshirish imkoniyatiga ega bo`ladilar. Majburiyat-huquqiy munosabatlari nisbiy munosabat bo`lib, mulkiy huquqiy munosabatlar bilan bog`liq bo`lsa ham, hamma vaqt moddiy narsa (ashyo) bilan bog`liq bo`lmasligi mumkin. Bunday munosabatlar, odatda fuqarolik muomalasi natijasida vujudga keladi. Chunonchi, muayyan ishlarni bajarish, xizmat ko`rsatilishi yoki yetkazilgan zararni to`latilishiga qaratilishi mumkin. Barcha shartnomalar, birovga zarar yetkazish, mulkni asossiz olish yoki tejash bilan bog`liq munosabatlar majburiyat munosabatlari hisoblanadi.

Bozor munosabatlari tizimida fuqarolik-huquqiy munosabatlarning yangi turi – korporativ huquqiy munosabatlar (4) ham vujudga keldi. Subyektlarni yuridik shaxs belgilariga ega bo`lgan tashkiliy-huquqiy tuzilmalar – korporatsiyalarda a'zoligi (ishtiroki) asosida vujudga keladigan huquqiy munosabatlardir. Bunday huquqiy munosabatlar mazmunini korporativ huquq tashkil etadi. Korporativ huquqiy munosabatlarni vujudga kelish asoslari turlicha bo`lib, ular jumlasiga:

– ta'sis shartnomasida qatnashish;

– kooperativga a'zo bo`lib kirish;

– aksiyalarni sotib olish va sh.k. kiradi.

Korporativ huquq tufayli korporatsiya ishtirokchilari (xo`jalik shirkatlari, jamiyatlari, kooperativlar va sh.k. a'zolari) korporatsiyani va uning mol-mulkini turli shakllarda boshqarishda qatnashadilar. Korporativ huquqlarini amalga oshira borib, korporatsiya qatnashchilari fuqarolik huquqining mustaqil subyekti – yuridik shaxs hisoblangan ushbu korporativ tuzilma erki-irodasini shakllanishiga ta'sir etadi. Bunday vaziyat fuqarolik-huquqiy tartibga solish uchun tipik xol emas, chunki umumiy qoidaga ko`ra fuqarolik muomalasida subyektlar mustaqil va birbiriga bog`liq emas, shu sababli kontragentlar erki-irodasini shakllanishida bevosita qatnasha olmaydi.

Korporativ huquqlarni amalga oshirish bevosita yoxud bavosita bunday huquq sohiblari mulkiy manfaatlarini qanoatlantirish maqsadini ko`zda tutadi. Shu sababli ham korporativ huquqlarni mulkiy huquqlar jumlasiga mansub deb hisoblash mumkin.