Ijtimoiy fanlar fakulteti Amaliy psixologiya yo’nalishi 2 kurs

Guruhda psixologik moslik.Qo'shma tadbirlar jarayonida kichik guruh a'zolari ma'lumot uzatish va ularning sa'y-harakatlarini muvofiqlashtirish uchun bir-biri bilan aloqa qilishlari kerak. Bunday muvofiqlashtirish darajasi butunlay guruh unumdorligiga, uning faoliyati qanday amalga oshirilishidan qat'i nazar, bog'liq. O'z navbatida, bu daraja bir daraja yoki boshqa qiymatdan olingan qiymatdir psixologik moslikguruh a'zolari. Ushbu kontseptsiya guruh a'zolarining optimal kombinatsiya asosida birgalikda faoliyatga qodirligi sifatida belgilanishi mumkin. Taqliligi guruh a'zolarining o'xshashligi va boshqa xususiyatlarining farqiga bog'liq. Natijada, bu guruh ma'lum bir benuqsonligi uchun birgalikda faoliyat sharoitida odamlarning to'ldirishiga olib keladi.
Ma'lumki, har qanday haqiqiy guruh nafaqat shaxslarning tarkibidagi summa emas. Shuning uchun guruhning faoliyatini baholash, ya'ni bir xil bo'lmagan organizm sifatida guruhga qaraydigan vaziyatni hisobga olgan holda, guruh faoliyatini baholash kerak. Psixologik muvofiqlikni o'rganayotganda, o'z vazifalarini ijtimoiy muhitdan (kosmonavtlar, qutbli tadqiqotchilar, turli ekspeditsiyalar ishtirokchilari) bilan bog'liq bo'lgan vazifalarni bajarishga qaratilgan bunday guruhlarga e'tibor qarating. Biroq, psixologik jihatdan mos keladigan guruhlarning roli aholining birgalikdagi faoliyatining istisnolari bo'lmagan joylardagi muhim yo'nalishlarda muhimdir. Guruh a'zolarining psixologik mosligi ularning eng yaxshi nishoni va oxirida - ishchi kuchi samaradorligini oshirishga yordam beradi. Tadqiqot ma'lumotlariga muvofiq, muvofiqlikni baholashning quyidagi mezonlari, tog'lash mumkin: 1) faoliyat natijalari; 2) uning ishtirokchilarining hissiy va energiya xarajatlari; 3) ularning ushbu faoliyatidan mamnun bo'lish. Psixologik moslikning ikkita asosiy turlari ajralib turadi: psixofiziologik va ijtimoiy-psixologik. Birinchi holda, bu odamlarning psixofiziologik xususiyatlarining o'xshashligini anglatadi, bu asosda ularning hissiy va xatti-harakatlarining hissiyotlari, qo'shma tadbirlar sur'atini sinxronlashtirishni anglatadi. Ikkinchi holda, guruhdagi odamlarning xatti-harakatlarining maqbul kombinatsiyasining, ularning ijtimoiy munosabatlari, ehtiyojlari va manfaatlari, ehtiyojlar va manfaatlar, qiymati, qiymat yo'nalishlari.
Qo'shma faoliyatning har bir turi guruh a'zolarining psixofiziologik mosligini talab qilmaydi. Masalan, universitetning har biri o'z ishini o'zi boshqaradigan universitet xodimlarini olib boring: ma'ruzalar o'qiydi, seminarlarni o'tkazadi, imtihon va talabalarni olib boradi. Kafedra faoliyati umuman muvaffaqiyatli bo'lgan taqdirda, u faqat moslikning ijtimoiy va psixologik jihatlari muhim ahamiyatga ega. Shu bilan birga, brigada a'zolarining psixofiziologik mosligi bo'lmagan holda konveyer ishlab chiqarish bo'yicha samarali mehnat imkonsizdir. Oqim operatsiyasi bilan har bir kishi o'z harakatlarini ma'lum bir sur'atda amalga oshirishi kerak, odamlarning harakatlarining aniq izohlanishi zarur. Agar konveyer brigada a'zolari ham mos kelsa va ijtimoiy-psixologik reja bo'lsa, bu uning muvaffaqiyatli ishlashiga ko'proq hissa qo'shadi.
Zamonaviy sharoitda (mehnat, sport sohalarida) psixofiziologik va ijtimoiy-psixologik moslikni talab qiladigan bir qator tadbirlar mavjud, masalan, avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlarida operatorlarning guruhi. Bunday guruhlarni optimal ravishda olib ketish uchun, humpundback va uning xodimlari tomonidan taklif etilgan xomostatik uslub qo'llanilishi mumkin. Ularning o'qishlari psixologik muvofiqlik talablarini hisobga olish, eksperimental guruhlardagi sub'ektlarning unumdorligini oshirish va qoniqishning samaradorligini oshirishga yordam beradi. Ushbu usuldan foydalanish misolida ularga 60-yillarda Sankt-Peterburg universiteti va Ivanuqning ijtimoiy psixologiyasi laboratoriyasida ishlashga yordam beradi. "Homeostat" ni o'rnatish - bu muammoni hal qilish jarayonida odamlarning o'zaro bog'liqlik bilan bog'liq faoliyatini taqqoslashingiz mumkin bo'lgan qurilma. Ushbu qurilma uchta yoki to'rtta bir xil asboblarni o'z ichiga oladi, ularning har biri strelka va boshqaruv dastagiga ega. Ushbu qurilmalar sinovdan oldin (mos ravishda uch yoki to'rt kishi). Ularning umumiy vazifasi - barcha qurilmalarning strelka stavkasiga o'tkaziladigan strelkalarni o'rnatish. Shu bilan birga, qurilmalar sinchkovlik bilan ish tutqichni boshqaradigan bo'lsa, qurilmalarning o'z-o'zidan boshqarib, ishni echib yuborishi mumkin. Tajribalar shuni ko'rsatdiki, quyidagi kommunikatsion xatti-harakatlarning to'rtta turidan ajratilishi mumkin:
1) vazifani hal qilishi mumkin bo'lgan etakchilikka sodiq bo'lgan odamlarning xatti-harakati, faqat guruhning boshqa a'zolariga bo'ysunadi;
2) faqat vazifani hal qilishga urinayotgan shaxslarning xatti-harakati;
3) guruhga mos keladigan odamlarning xatti-harakati, boshqa a'zolarining buyruqlariga osonlikcha;
4) birgalikda harakat qilish vazifasini hal qilishga urinayotgan kollektivlarning harakati; Ular nafaqat guruhning boshqa a'zolarining takliflarini qabul qilishadi, balki tashabbus bilan ham harakat qilishadi.
Muammoni hal qilish har bir guruhni emas. Masalan, etakchilikka intilayotgan kishi, qolganlarini uning buyrug'iga rioya qilishga majbur qila olmaganida, u ko'pincha tajribada ishtirok etishdan bosh tortdi va agar u o'zini passiv tutdi. Agar guruh asosan individualistlardan iborat bo'lsa, ularning har biri boshqalardan ajralib turishga intildi. Faqat turli xil xatti-harakatlarning ayrim kombinatsiyasi muvaffaqiyatli o'tdi. Eksperimentlar, a'zolari o'z a'zolarining eng faol va ma'lumot almashgan, ular o'z vazifalarini hal qilishda harakat qilishgan. Guruhning uchta a'zosining faqat bittasi vazifasini bajaradigan sodda ishlaydigan uyda ishlayotganda, quyidagi kombinatsiyani ko'rsatdi: bir kishi unga to'liq bo'ysunadi . Laboratoriyada tajriba o'tkazilgan bo'lsa-da, olingan ma'lumotlar turli guruhlar faoliyati bilan bevosita bog'liqdir.
Shuning uchun guruhlarga psixologik muvofiqlik turli xil omillar harakati bilan shakllantiriladi. Xuddi shu guruh a'zolarining bunday muvofiqligi darajasi, mulkaro munosabatlar dinamikasi asosida uning turmush tarzining turli bosqichlarida farq qilishi mumkin. Psixologik muvofiqligi talablarini hisobga olgan holda guruhlarni tugatish ularning samaradorligi va ijtimoiy-psixologik iqlimni optimallashtirishga yordam beradi.

Guruxlarda rahbarlik va Liderlik

Кичик гуруҳлар муаммоси ижтимоий психологияда энг яхши ишланган ва кўплаб илмий тадқиқотлар ўтказилган объектлардандир. Бу муаммони тадқиқ этишда олимлар ўз олдига шундай масалани қўйганлар, яъни, индивид якка ҳолда яхши ишлайдимн ёки гуруҳда яхшироқ самара берадими, бошқа одамларнинг ёнида бўлиши унинг фаолиятига қандай таъсир кўрсатади. Шуни таъкидлаш лозимки, бундай шароитларда индивидларнинг ўзаро ҳамкорлиги эмас, балки уларнинг бир вақтда бир ерда бирга бўлганлиги фактининг таъсири ўрганилди. Олинган маълумотлар шуни кўрсатдики, бошқалар билан ҳамкорликда бўлган индивид фаолиятининг тезлиги ошади. лекин ҳаракатлар сифати анча пасайиши аниқланди. Бундай маълумотлар америкалик Н. Триплетт, немис олими А. Майер, рус олими В.М. Бехтерев, яна бир немис олими В. Мёде ва бошқаларнинг тадқиқотларида ҳам қайд этилди. Бу психологик ҳодиса ижтимоий психологияда ижтимоий фасцилитация номини олди, унинг моҳияти шундан иборат эдики, индивиднинг фаолият маҳсулларига унинг ёнида бўлган бошқа индивидларнинг бевосита таъсири бўлиб бу таъсир аввало сенсор кучайишлар ҳамда иш-ҳаракатларнинг, фикрлашларнинг тезлигида намоён бўлади Лекин айрим экспериментларда тескари эффект ҳам кузатилди, яъни бошқалар таъсирида индивид реакцияларидаги тормозланиш фаолиятининг сусайиши ҳолатлари; бу нарса фанда ингибиция деб аталади. Кичик гурухларга хос қонуниятлар Биринчидан, кичик гуруҳларнинг ҳажми, уни ташкил этувчи шахслар сони хусусида шундай фикрга келиндики, кичик гуруҳ ''диада" икки кишидан тортиб, то мактаб шароитида 30-40 кишигача деб қабул қилинди. Икки кишилик гуруҳ дейилганда, аввало оила - янги шаклланган оила кўпроқ назарда тутилади. Лекин самарали ўзаро таъсир назарда тутилганда 96 7-2 киши кўзланади. Бундай гуруҳ турли ижтимоий психологик тадқиқотлар учун ҳам, социал психологик тренинглар ўтказиш учун ҳам қулай ҳисобланади. Иккинчидан, гуруҳнинг ўлчами қанчалик катта бўлса, унинг алоҳида олинган шахслар учун қадрсизланиб бориш хавфи кучаяди. Яъни, шахснинг кўпчиликдан иборат гуруҳдан ўзини тортиш ва унинг нормаларини бузишга мойиллига ортиб боради. Учинчидан, гуруҳнинг ҳажми кичиклашиб борган сари шахслараро ўзаро муносабатлар таранглашиб боради. Чунки, шахсларнинг бирбирлари олдида масъулиятларининг ошиши ва яқиндан билишлари уларнинг ўртасидаги алоқаларда доимо аниқлик бўлишини талаб қилади. Муносабатлардаги ҳар қандай дисбаланслар, яъни номутаносибликлар очиқ ҳолдаги зиддиятларни келтириб чиқаради. Тўртинчидан, агар гуруҳ аъзоларининг сони тоқ бўлса, улар ўртасидаги ўзаро муносабатлар жуфт бўлган ҳолдагидан анча яхши бўлади. Шундан бўлса керак, бошқарув психологиясида одамларни бирор нимага сайлашда ва умуман расмий танловларда гуруҳдаги одамлар сони тоқ қилиб олинади. Бешинчидан, шахснинг гуруҳ тазъйиқига берилиши ва бўйсуниши ҳам гуруҳ аъзоларининг сонига боғлиқ. Гуруҳ сони 4-5 киши бўлгунга қадар, унинг таъсири кучайиб боради, лекин ундан ортиб кетгач, таъсирчанлик камайиб боради. Масалан, кўчада содир бўлган бахтсиз ҳодисанинг гувоҳлари сони ортиб борган сари, жабрланганга ёрдам беришга интилиш, масьулият ҳисси пасайиб боради. Бу қонуниятларни билиш, табиий гуруҳларни бошқариш ишини анча енгиллаштиради.
Guruxlardagi o’zaro munosabatlarning yuqoridan pastga yoki aksincha bo’lib gurux azolaring konkret mavqeylari boshliq bilan bo’ysinuvchilar o’rtasidagi munosabatlarni o’ ichiga oladi. Bu borada “Liderlik” va “Boshliq” tushunchalari o’rtasidagi farqlar xaqida gapirish lozim bo’ladi. B.D.Pargin ikki tushunchani farqlab shunday deb yozadi.

1. 
   Lider asosan guruxdagi shaxslararo munosabatlarni boshqarsa,
   

Rahbar- esa shu guruxdagi rasmiy munosabatlarni boshqaradi.
2) Liderlik kichik guruxlargagina xos bo’lgan xodisa bo’lsa raxbarlikning xaq-xuquqlari katta guruxlar doirasida ham sodir bo’lishi, amalga oshirilishi mumkin.
3) Agar liderlik stixiyli, betartib jarayon bo’lsa, rahbarlik maqsadga qaratilgan, jamiyatda ishlab chiqilgan normalar, tartiblar asosida saylovlar oqibatida sodir bo’ladigan hodisasidir.
4) Liderlik rahbarlikka nisbatan vaqtinchalik xodisa bo’lib, gurux azolaring kutishlari, ularning kayfiyatlari, faoliyat yo’nalishiga qarab, uzoqroq muddatga yoki qisqa muddatga ro’y beradi.
5) Rahbarning liderdan farqi yana shundaki, u liderda yo’q bo’lgan jazolash va rag’batlantirish tizimiga ega bo’lib, shu asosda o’z hodimlariga tasir o’tkazishi mumkin.
6) Lider guruxda u yoki bu qarorlar, ko’rsatmalar, tashabuslarini o’z ixtiyoricha, be vosita chiqarish mumkin, rahbarda esa bu yo’nalishda ko’plab rasmiy ko’satmalar, rejalar, normalar, buyruqlar mavjudki, ular doirasidan chiqib ketish qiyin.
7) Liderning faoliyati faqat kichik guruxlar doirasida amalga oshirilsa, rahbar shu guruxdagi kengroq ishtimoi doiradagi, jamiyatdagi vakili bo’lganligi uchun, uning vakolatlari ham keng, faoliyat imkoniyatlari ham ortiqdir.
Psixalogiyada boshqaruv muamosi. Boshqarish muamosining ishtimoi psixalogiyaning mahsus bo’limi ekanligi. Guruxlarda rahbarlik va liderlik qarorlar qabul qilish va liderlik masalalari bo’yicha aytib o’tgan. Faylasuf B Pargin bo’yicha lider va rahbar orasidagi tafavut va o’hshashliklar. Ishtimoi hodisalarni boshqarishda liderlik faoliyatidan foydalanish qoidalari.
Liderning uchta nazariyasi mavjud. << Lider sifatlari >> nazariyasi va uning mohiyati. Guruxning vaziyatga bog’liq nazriyasi va ularning g’oyalari.
LIderning sinematik nazariyasi va unda guruxning roli. Guruxdagi Liderning
Usullari haqida tushuncha. Avtoritar rahbar va uning ish olib boorish yo’llariva xususiyatlari. Demokratik rahbar va jamoni boshqarishdagi uning tasir usullari. Liberal rahbar va undagi ish olib boorish tartiblari.
G.Gibsh va M.Forverlar bo’yicha bu uchala toifa rahbarlarining jamoa psixalogik muhitidagi o’rinlari muamosi.
Guruxdagi rabarning sifatlari ( intellekt barchasi, mustaqillik o’ziga ishonch,
Ziyollik, rejalilik, komunikativlilik va boshqa sifatlar ).
PSIXOLIGIYADA BOSHQARISH MUAMOSI
Oxirgi yillarda inson omiliga etiborining ortib borishi munosabati bilan boshqarish va qaror qabul qilish psixalogiyasi masalalariga qiziqish kuchaydi. Shu asosida ishtimoi psixalogiyaning mahsus bo’limi- Boshqarish psixalogiyasi paydo bo’ldi. Boshqarish psixalogiyasi psixalogiyaning shunday tarmog’iki, u boshqaruv faoliyati bilan bog’lik bo’lgan muamolarni shaxs va shaxslar guruxi tomonidan boshqa guruxlar faoliyatini samarali tashkil etish va birgalikdagi va birgalikdagi faoliyatni amalga oshirishning psixologik mehanizimlarini o’rganadi.
Boshqarish muamolari ham bir qancha fanlar tomanidan o’rganiladi, jumladan Falsafa,Tarix,Iqtisod,Huquqshunoslik, va psixologiya va uning o’ziga xos tomonlarini ochish ochish bilan shug’llanadi. Psixalogiya boshqarishning obekti ham subektini o’rganadi. Psixologiya tadqiqotlarda o’rganiladigan olimlar jamosi, aloxida shaxs va ularning psixologik xolatlari ulardagi ayrim jarayonlar va vazifalari boshqaruv obekti deb aytiladi. Boshqaruvning subekti o’rganilganda esa odatda boshqaruvchi shaxs yoki odamlar guruxi nazarda tutiladi.
Insonda shaxsiy fazilatlari, xulq atvori (xulqi), muomilasi kabi psixik shakllari xamda xusisiyatlarining namayon bo’lishi ko’p jihatdan favqulotdagi ishtimoi guruxga bog’liq.
Ishtimoi muhit murakkab tuzilmaga ega bo’lgan jamiyat sifatida yuzaga kelib, unda odamlar rang-barang va turli-tuman tarzida o’zaro bir-birlari bilan biurlashgandirlar. U yoki bu darajada barqaror birlikni, umumiylikni tashkil etuvchi shaxslarning jamlamasi gurux deb nomlanadi. Sotsial psixologiyada odatda guruxlar katta (makro) va kichik (mikro), mize
(o’ta kichik) atamalari bilan yuritiladi. Katta gurux Davlat, Millar, etnos, partiya, sinf va boshqa ishtimoi birliklar jamlangan bo’lib,ular kasbiy, iqtisodiy, diniy, madaniy, malumoti, Yoshi, jinsi, kabi belgilarga asoslangan holada ajaratiladi. Yuqoridagi atamalar bilan berilgan gurux nomlari orqali(ularning azolari yordami bilan) jamiyatning makurasi odmalar ongiga singdiriladi va o’zro munosaabatlarda umumiylik, milliy birlik tuyg’ulari shklanatirladi.