Ижтимоий фалсафа – инсоният фалсафий маданиятининг маҳсули

Таянч тушунчалар.
Ижтимоий онг, ижтимоий борлиқ, ижтимоий психология, индивидуал онг,
кундалик онг, назарий онг, ижтимоий тафаккур, маънавият, маънавий эҳтиёж,
ҳуқуқий онг.
Назорат учун саволлар
1. Кундалик онг деганда нимани тушунасиз?
2. Ҳуқуқий онг деганда нималарни тушунасиз?
3. Ижтимоий онг нима?
4. Назарий онг тушунчасининг мазмун-моҳияти нимада?
5. Ижтимоий борлиқ ва унинг ижтимоий-фалсафий моҳиятини аниқланг?

---

80
7-МАВЗУ. ЖАМИЯТ, УНИНГ ТУЗИЛИШИ ВА ТАРКИБИ
1. Ижтмоий фалсафада инсон ва жамиятнинг ўзаро муносабати масаласи.
2. Жамиятнинг ижтимоий ҳаёти.
3. Жамиятнинг ижтимоий таркиби. Жамиятнинг этник таркиби.
4. Жамиятнинг демографик таркиби.
5. Жамиятнинг синфий таркиби.
Инсон ва жамият - бир-бири билан узвий боғлиқдир. Инсон
жамиятдан ташқарида ўзининг ҳақиқий моҳиятини йўқотади. Бироқ
жамият инсонларнинг шунчаки йиғиндисидангина иборат эмас. Жамият
одамлар ўртасида амал қиладиган реал муносабатларни ҳам қамраб олади;
бундай муносабатлар кишиларни оила, уруғ, қабила, миллат, давлат ва ниҳоят,
инсоният ҳамжамиятига бирлаштиради. Одамлар йиғиндисини хис этиш,
кузатиш осон, бироқ улар ўртасидаги муносабатларни аниқ-тиниқ кўриш,
кузатиш қийин. Чунки улар яширин характерга эга бўлиб, жисмсиз,
номоддийдир. Жамият ҳаётида ана шундай муносабатлар ҳал қилувчи роль
ўйнайди.
Ижтимоий фалсафа тарихида инсон ва жамиятнинг ўзаро муносабати
масаласи турли тортишувларга сабаб бўлган. Фақат айрим инсонларгина мавжуд,
жамият мавжуд эмас, деб ҳисоблайдиган файласуфлар давлат ва бошқа
ижтимоий ташкилотлар мавжудлигини инкор этганлар (Буларни сўл
индивидуалистлар, анархистлар деб аталади)
Бошқа бир файласуфлар фақат жамиятгина олий қадрият, инсонлар эса
унинг кичик қисмлари деб ҳисоблайдилар. Улар жамият асосини ташкил этувчи
реал инсонни кўрмайди. Булар марксизм тарафдорлари бўлиб, жанговар
коллективизм, тоталитаризм ғоясини илгари сурдилар. О д а м л а р ва улар
ўртасидаги муносабатлар жамият структурасининг таянч элементи бўлса ҳам,
унинг бутун мазмунини белгилай олмайди.

---

81
Жамият таркиби (структураси) икки ўлчамли эмас, балки кўп ўлчамлидир.
Жамиятни назарий жиҳатдан таҳлил қилиш қулай бўлиши учунгина
жамият структураси икки асосий элементга бўлинади. Жонли, реал
жамият эса жуда кўплаб алоқа, муносабат ва ўзаро таъсир бирлигидан иборат
бўлиб, улар хилма-хил элементлар мажмуасидан яхлит ижтимоий организмни
вужудга келтиради. Жамиятни яхлит ва бир бутун тизим сифатида тушуниш
қадимги дунё файласуфлари учун ҳам хос эди. Бироқ Х1Х-ХХ асрга келиб,
жамиятни тизимийлик асосида тадқиқ этишда О. Конт, Г. Спенсер, Э.
Дюркгейм, М. Вебер, П. Сорокин, Т. Парсонс каби олимларнинг хизматлари
салмоқли бўлди.
Жамият элементлари деганда ижтимоий тизимнинг энг кичик
қисмлари тушунилади. Ижтимоий муносабатлар - жамиятни ташкил
этувчи субъектлар ўртасидаги муайян алоқа ва боғлиқликдир. Барқарор ва
доимий равишда такрорланувчи муносабатлар аста-секин барқарор
ижтимоий гуруҳлар, ташкилотлар, институтларнинг шаклланишига олиб
келади. Жамиятдаги муносабатлар қанчалик бой, хилма-хил бўлса, бу
жамиятнинг
демократик 
характерга 
эга 
эканлигидан,
ривожланганлигидан далолат беради.
Ижтимоий тизимни бошқа тизимлардан ажратиб турадиган муҳим
хусусиятлар қуйидагилардир;
1) жамиятни ташкил этадиган элементларнинг кўплиги;
2) ижтимоий тизим элементларининг ранг-баранглиги, турлича сифат ва
характерга
эга эканлиги;
3) ижтимоий тизимнинг асосий элементи ва ядроси бўлган инсоннинг
. бетакрорлиги, ўз фаолияти ва хулқ-атворини эркин намоён этишидир.
Бу ҳолатлар жамият истиқболи қандай бўлишини олдиндан билишни
ниҳоятда қийинлаштиради. Бироқ шунга қарамай ижтимоий-фалсафий
тафаккур жамият элементларини бир-бири билан узвий боғлайдиган ягона
асосни топишга интилиб келди. Бу асос инсон фаолиятидир. Инсон фаолияти

---

82
туфайли бутун ижтимоий тизим ҳаракатга келади, турли элементлар ўртасидаги
алоқалар мустаҳкамланади.
Ижтимоий ҳаётнинг моҳиятли асоси бўлган жамият фаолиятининг рўй
бериши учун қуйидаги тўрт элемент талаб этилади. Биринчи ва асосий
элемент инсон, кишилардир. У фаолиятнинг фаол қисми, фаолият
субъектидир.
Жамият фаолиятининг иккинчи элементи фаолият объектларидир. Фақат
инсон фаолияти йўналтирилган нарсаларгина эмас, балки инсоннинг ўзи ҳам
фаолият объекти ҳисобланади. Масалан, ўқитувчи, врач фаолияти инсонга
қаратилади. Лекин кўпинча нарсалар фаолият объекти ҳисобланади. Инсон
фаолияти учун зарур бўлган учинчи энг муҳим элемент тил, нутқ,
информациядир. Бундай белгиларсиз инсон фаолиятининг амалга ошишини ҳатто
тасаввур этиб бўлмайди. Рамзлар ва белгилар инсон онгига таъсир этиб,
фаолиятнинг узлуксиз равишда амалга ошишини таъминлайди.
Жамият ҳаётининг тўртинчи муҳим элементи барқарор ижтимоий алоқа
ва муносабатлардир. Барқарор муносабатлар жамият фаолияти элементларини
ҳаракатга келтиради.
Демак, ижтимоий фаолиятнинг тўрт асосий элементига мос равишда
ижтимоий ҳаётнинг қуйидаги тўрт соҳаси вужудга келади:
1. маънавий соҳа,
2. моддий соҳа,
3. сиёсий соҳа,
4. ижтимоий соҳа.
Ҳозирга қадар адабиётларда жамиятнинг моддий ва маънавий соҳалари
бир-биридан кескин фарқланар, унинг моддий жиҳатига кўпроқ эътибор берилар
эди. Холбуки, жамиятнинг туб моҳияти уни ташкил этувчи инсон моҳияти билан
узвий боғлиқдир. Ҳудди инсон танасини унинг руҳидан ажратиб бўлмагани
сингари жамиятнинг моддий ва маънавий томонларини бир-биридан ажратиш ва
уларнинг бирини иккинчисидан устун қўйиш ҳам мантиққа зиддир.
Президент И. А. Каримовнинг “Юксак маънавият – енгилмас куч”

---

83
асарида жамиятнинг моддий ва маънавий томонларини уйғунлаштириш
ижтимоий 
тараққиётнинг 
асоси 
эканлиги 
таъкидланган. Жамият
маънавиятини юксалтириш орқалигина иқтисодий ривожланишга эришиш
мумкин. Шунинг учун ҳам ҳозирги даврда аҳоли маънавиятини
юксалтиришга, миллий ғоя ва мафкура асосларини сингдиришга катта эътибор
бериляпти. Инсоннинг ҳақиқий моҳияти моддий эҳтиёжларни маданий
шаклларда қондирилишида яққол намоён бўлади. Инсон ақлли мавжудот
сифатида моддий эҳтиёжларини маданий шаклларда қондириш учун табиат
ва жамият моҳиятини билишга, табиат ва жамиятни ўз мақсадларига мос
равишда ўзгартиришга ҳаракат қилади. Илм-фан ва техника жамиятнинг
маънавий ва моддий эҳтиёжларини қондириш қуроли, муҳим воситаси бўлиб
хизмат қилади. Юксак маънавият туфайлигина жамият ўз эҳтиёжларини
маданий шаклларда оқилона ва тўлароқ қондириш имконига эга бўлади.
Ҳар қандай жамият ҳаётида маънавият, маънавий ишлаб чиқариш ҳал
қилувчи роль ўйнайди. Кишилар маънавий ишлаб чиқариш жараёнида оламни,
атроф-муҳитни тўлароқ биладилар, ижтимоий ҳаёт қоидаларини ўзлаштирадилар,
бир-бирлари билан инсонларча муносабатда бўлишни ўрганадилар. Маънавий
ишлаб чиқариш жараёнида илғор ғоя, назария ва таълимотлар яратилади.
Бу эса ижтимоий-сиёсий барқарорлик, тотувликни таъминлашда муҳим
роль ўйнайди, Илм-фан ва техника тараққиёти жамиятнинг моддий
фаровонлигини янада яхшилаш учун замин яратади. Таълим-тарбия тизими
жамият маънавий ҳаётида муҳйм ўрин тутади. Ҳаётга кириб келаётган ёш
авлоднинг маънавий қиёфаси, маданияти, ҳаётга ва одамларга бўлган
муносабати мактабда шаклланади. Санъат, адабиёт. маданият, илм-фан
арбобларининг меҳнати жамиятнинг юксалишида алоҳида ўрин тутади, шу
боисдан ҳам уларнинг меҳнати қадрланади.
Жамиятнинг моддий ва маънавий соҳалари кишиларнинг моддий ва
маънавий эҳтиёжлари билан узвий боғлиқ равишда вужудга келади.
Жамиятнинг моддий ҳаётига:
- кишиларнинг яшашлари, шахс сифатида камол топишлари учун

---

84
зарур бўлган шарт-шароитлар;
- озиқ-овқат, кийим-кечак, турар-жой, ёқилғи, коммуникация воситалари;
- моддий неъматлар ишлаб чиқариш, тақсимлаш, айирбошлаш ва
истеъмол қилиш;
- ишлаб чиқариш жараёнида кишилар ўртасида амал қиладиган
иқтисодий муносабатлар мажмуаси;
- моддий бойликлар, табиий заҳиралар киради.
Жамиятнинг моддий ҳаёти кишилар учун тирикчилик неъматлари,
воситалари яратишга қаратилгандир. У кишиларнинг моддий эҳтиёжларини
қондиришга имкон беради. Моддий ишлаб чиқаришда жисмоний меҳнат
кишиси асосий роль ўйнайди. Тўғри, бу соҳада ақлий меҳнат кишилари,
(инженер, агроном, зоотехник, раҳбарлар ва ҳ.к.) ҳам фаолият кўрсатади, бироқ
етакчи 
мавқени 
жисмоний 
меҳнат 
ходимлари 
эгаллайдилар.
«Иқтисодиётнинг барча соҳа ва тармоқларини эркинлаштириш
жараёнини изчиллик билан амалга ошириш ва олиб борилаётган ислоҳотларни
янада чуқурлаштириш, хўжалик юритувчи субъектларнинг мустақиллигини
ошириш, тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш йўлидаги мавжуд
тўсиқларни бартараф этиш - бу соҳадаги ўзгаришларнинг асосий
йўналишларидир.» (Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар.
Т. «Ўзбекистон», 2000. 31- бет). Моддий ишлаб чиқаришсиз жамият ҳаётининг
нормал табиий ривожланишини ҳатто тасаввур этиб бўлмайди. Бироқ моддий
соҳа аҳамиятини ҳаддан ташқари бўрттирнш, бутун эътиборни моддий ишлаб
чиқаришга қаратиш ҳам жамиятни маънавий инқирозга олиб келиши мумкин.
Тараққий этган мамлакатлар тажрибасининг кўрсатишича, ҳозирги пайтда товар
ишлаб чиқаришга нисбатан хизмат кўрсатиш соҳаси фойдалироқ бўлиб
қоляпти. Д. Белл, 3. Бзежинский сингари ғарб олимлари ўз тадқиқотларида
постиндустриал жамиятда моддий ишлаб чиқаришнинг аҳамияти тобора камайиб
боришини кўрсатяптилар.
Жамиятнинг моддий ва маънавий ҳаётини бир-биридан фарқлаш ижтимоий
ҳаёт моҳиятини чуқурроқ билишга имкон беради. Аслида реал ҳаётда улар бир-

---

85
бири билан чамбарчас боғлиқ ҳолда кечади. Илмий иазария ва амалиётда
жамиятнинг моддий ва маънавий ҳаётини бир-биридан ажратиш, улардан бирини
муҳимроқ, бошқасини номуҳим деб ҳисоблаш жамиятнинг табиий-тарихий
ривожланишини издан чиқаради. Жамиятнинг маънавий-интеллектуал
тараққиёти учун иқтисодий замин яратиш қанчалик муҳим бўлса, моддий
фаровонликни таъминлаш учун маънавий-интеллектуал салоҳиятни кучайтириш
ҳам шунчалик муҳимдир.