Ижтимоий фалсафа – инсоният фалсафий маданиятининг маҳсули

ижтимоий башорат
масаласи ҳам муҳим аҳамиятга 
эга. Бизга маълумки, инсон ўзининг аниқ мақсадга йўналтирилган фаолияти 
орқали тарих зарварақларини яратади. У ҳар доим келажакни билишга 
интилади. Уни мамалакатнинг тақдири қизиқтириши ёки қизиқтирмаслиги 
мумкин. Бироқ информацион-компьютер даврига келиб унинг қандай 
бўлиши деярли барчани қизиқтирмоқда. Шу билан бирга инсоният хаётининг 
хавф остида қолганлиги ҳеч кимни ўйлантирмайди. Бундай қизиқиш 
футурологик портлашга олиб келади. Файласуфлар, социологлар, 
иқтисодчилар, тарихчилар, келажакни кенг миқёсда ўрганишга ҳаракат 
қилмоқдалар, улар 2000 йил муаммоларидан тортиб то кейинги. миллион 
йил ичида инсониятнинг ҳаёт ёки ҳаёт бўлмаслиги масалаларигача 
ўрганмоқдалар. 
Башоратнинг моҳиятини кўпроқ XX асрнинг буюк физиологларидан 
бири бўлган П. К. Анохин очган. У башоратни ҳаққониятнинг вақтдан 
илгари акс этиши сифатида таърифлаган. Анохиннинг назариясида 
«вақтдан илгари инъикос этиш» ҳақида гап боради. Бу қўзғалиш барча 
биологик оламга, ҳайвонларгагина эмас, балки ўсимликларга ҳам хосдир. 
Тирик организм олдиндан кўра билиш қобилиятига эга. Инсон башорат 
қилиш жараёнида йўқ объектга, кузатиш мумкин бўлмаган объектга, 
хаттоки, ҳаёти давомида учрамаган объектларга дуч келади. Шундай 
қилиб, ижтимоий башоратнинг моҳиятини тушунтириш анча қийиндир. 
Ҳозирги пайтда башоратга ижтимоий амалиёт мабойнида 
ривожланган инсон онгига хос хусусият сифатида қаралмоқда. Бошқача 
қилиб айтадиган бўлсак, олдиндан кўра билиш индивидуал башоратда 
эмперик малакага асосланганлигига қарамасдан инсон фактологик 
маълумотлардан озод бўла олмайди. Бу - жамиятнинг инсон онгига 
таъсиридир. 
Ижтимоий башоратнинг табиати илмий башоратнинг тузилишида 
яққол кўринади. Илмий башорат ҳеч қандай мистикага асосланмайди. 
Бизни қизиқтираётган ҳодиса, жараён ва тенденцияларнинг кейинги 
ривожланиши ҳали ўрганилмаган, лекин аниқ билимларга таянади. Шу 
ўринда илмий башоратнинг каромат қилишдан принципиал фарқларини 
айтиб ўтиш жоиздир. Олдиндан айтиб бериш реал борлиққа таянади. 
Илмий башорат келажакни мутлақ ва тўлиқ билишга даъво 
қилмайди: Келажакни айтиб бериш ва утопия ( хом хаёлликлар) нинг 
хатолигини илмий далиллар ва мулоҳазалар билан исботлаб бўлмайди, чунки 
у бир-бирига боғлиқдир. Башоратларни эса илмий- назарий мулоҳазалар 
ёрдамида текшириб кўриш мумкин. Бу эса уларнинг тўғрилигини 
исботлаши ёки исботламаслиги мумкин. Юқорида айтиб ўтганимиздек, илмий 
башорат билимларининг эҳтимоллигидир. Унинг тўғрилик даражаси 
келажакни олдиндан айтиб беришнинг қандайлигига боғлиқ, яқин келажакни 
олдиндан айтиб бериш (биздан 20 - 30 йил олдинги давр), образи, 
(кейинги 100 йилликдан кейинги даврлар). Бу билимларнинг қайси даражада 
йўналганлигига қараб ишончли асос топиш осон. 1-ҳолатда ишончли 
прогнозлар бўлиши мумкин. 2- ҳолатда билимлар ҳақиқатдан устун келади. 

---

63 
Улар бўлмаган индукцияга асосланган. 3-сида биз жуда катта 
фаразларга ( гипотезаларга) дуч келамиз. Иккинчидан, олдиндан кўра билиш 
даражаси билимларга қай даражада таянганлиги билан боғлиқ. Учинчидан, 
олдиндан кўра билиш ишончлилик даражасига прогноз қилинаётган 
жамият ҳолатини ва унинг алоҳида компонентлари мураккаблигини 
ҳисобга олиш билан боғлиқ.