Ижтимоий-этник муносабатлар

Reja:


1. Millatlar va etnik guruhlarning sotsial-etnik tarkibi
2. Mustaqillik sharoitida O`zbekistonda sotsial-etnik munosabatlar
3. Sotsial tabaqalashuv jarayoni

Insoniyat xilma-xil ijtimoiy etnik birliklardan tashkil topgan. Bugungi kunda 200 dan ortiq mamlakatlarda 2 mingdan ortiq millat, elat va qabilalar yashamoqda. Ularning so`zlashadigan tillari esa 5 mingdan ortiqni tashkil etadi. Ammo mana shu tillardan 2 mingtasidan ko`prog`ida ¸zuvlar yo`q.

Jamiyatning ijtimoiy-etnik tarkibini tadqiq qilish sotsiologiyaning maxsus sohasi bo`lib, etnosotsiologiya deb ataladi. Sotsiologiyaning bu sohasi jamiyatning ijtimoiy tarkibiy tuzilishidagi etnik millatlar, xalqlar, elatlar, guruhlarning ijtimoiy rivojlanish masalalarini o`rganadi. Ularning ijtimoiy-iqtisodiy, ijtimoiy-si¸siy, ma`naviy-mafkuraviy, madaniy, ta`limiy, diniy va boshqa o`ziga xos qadriyatlarni tadqiq qiladi.
Etnos tushunchasi (qadimgi yunoncha so`z bo`lib “xalq” ma`nosini anglatadi) – muayyan xududda tarixan tarkib topgan, boshqalardan farqlanuvchi o`z madaniyatiga, ruhiy uyg`unlikka va boshqa umumiy xususiyatga ega bo`lgan kishilarning nisbatan barqaror borligini anglatadi. Demak, etnosotsiologiyaning tadqiqot obyekti – eng avvalo xalqlar, millatlar, etnik guruhlarning ijtimoiy tarkibini, boshqa etnik birliklaridan farq qiluvchi o`ziga xos madaniyati, turmushi, urf-odatlari, tili va boshqa shu kabi o`ziga xos xususiyatlarini o`rganadi. Millat, millatlararo munosabatlar masalasi sotsiologiyadan boshqa ijtiomiy-gumanitar fanlar, iqtisodi¸t nazariyasi, si¸satshunoslik, axloq va nafosatshunoslik, tarix, etnografiya kabilarni ham o`rganish obyekti hisoblanadi.
Etnosotsiologiyada esa millat va milliy munosabatlar, ularning iqtisodiy, si¸siy, madaniy va ma`anviy-mafkuraviy munosabatlardagi o`zaro uzviy aloqadorligi nazarda tutilgan holda, konkret etnik muhit doirasida, ijtiomiy jamoalardagi, oiladagi, xududiy tartibdagi munosabatlarni etnik xususiyatlari doirasida olib qarab o`rganiladi. Shuningdek millatlararo munosabatlarning jamiyat ijtimoiy ha¸tiga ta`siri va ularning ijtimoiy oqibatlari tadqiq qilinadi. Shu jihatdan etnosotsiologiyaning jamiyatni o`rganishdagi ahamiyati kattadir.
Sobiq Sovet tuzumi davrida etnosotsiologiya to`laqonli o`z rivojini topmadi. Turli millatlar, elatlar, xalqlar va etnik guruhlarning ijtimoiy taraqqi¸tiga bir tomonlama ¸ndashildi.
Kelajakda ular o`zaro qo`shilib yahlit bir Sovet xalqi etnik birligi vujudga keladi, - degan xa¸liy, soxta va noto`g`ri mafkuraviy si¸sat yurgizilishi oqibatida har bir etnik birlikning o`ziga xos boy, go`zal va takrorlanmas qadriyatlari rivojiga si¸siy taziq bilan yo`l qo`yilmadi. Bunday si¸siy zo`ravonlik oqibatida etnosotsiologiya sotsiologik nazariya sifatida yetarlicha qadrlanmadi.
Sovet davrida muayyan iqtisodiy-si¸siy va mafkuraviy rejim asosida ushlab turilgan, boshqarilgan milliy munosabatlar hozirda qaytadan, yangi ijtimoiy munosabatlar asosida tiklanmoqda. Shu jihatdan O`zbekistonning ko`p millatli davlat ekanligini e`tiborda tutgan holda uning xududida istiqomat qila¸tgan millat va xalqlarning ijtimoiy turmushi, o`zaro aloqasi va shu kabi munosabatlarni sotsiologik tadqiq qilish muhim ahamiyatga ega. Zero, “Respublika milliy tarkibining o`ziga xosligi – uning farqlantiruvchi xususiyatidir. Etnik tarkibda tub aholi ustun mavqeni egallaydi. Respublikada yashab turgan aholining 70 foizidan ko`prog`ini o`zbeklar tashkil qiladi. Ayni vaqtda O`zbekiston xududida o`z madaniyati va an`analariga ega bo`lgan yuzdan zi¸d millat vakillari yashaydi”. Yaqin o`tmishimizda sodir bo`lgan Farg`ona, Andijon, o`tgan voqealari qayta takrorlanmasligi uchun, O`zbekistonda bundan keyin ham millatlararo hamdo`stlikni rivojlantirish, o`zaro ahil bir oila bo`lib yashash talab etiladi. Prezidentimiz I.A.Karimov boshchiligidagi O`zbekiston hukumatining asosiy maqsadi ham Markaziy Osi¸ xududida har qanday milliy nizolarning oldini olish va millatlararo munosabatlarni yanada rivojlantirishdan iborat.
Ayniqsa hozirda, ijtimoiy-etnik munosabatlar sotsiologiya tahlilga muxtojdir. Tarkib topa¸tgan ijtiomiy-iqtisodiy munosabatlar asosida etnik guruhlar o`rtasidagi munosabatlar ham qaytadan tarkib topmoqda. Shundan kelib chiqib, ko`rsatib o`tish joizki etnosotsiologiyada ichki va tashqi tadqiqot yo`nalishi mavjud.
Ichki tadqiqot yo`nalishi – bu ayrim etnik guruh tarkibidagi sotsiologik tadqiqotlardan iborat bo`lib, uning ichki, o`ziga xos xususiyatlari, rivojlanish tendensiyalari o`rganiladi. Tashqi tadqiqot yo`nalishi esa etnik guruhlar orasidagi o`zaro munosabatlarni, bir etnik guruhga ta`sir ko`rsatadigan tashqi omillarni va ularning ijtimoiy oqibatlari tadqiq qilinadi. Ayniqsa bir mamlakat hdudida yashovchi etnik guruhlarning o`zaro munosabatlarini sotsiologik tadqiq qilish juda muhimdir.
Mamlakat tub aholisini tashkil etmaydigan, kam sonli etnik guruhlarni o`rganish ham katta ahamiyatga ega. Ularning madaniyati ma`naviy qadriyatlari, axloqiy-etnik normalari ijtimoiy-ruhiy xususiyatlarini o`rganishi bilan muhim (milliy) ilmiy bilimga ega bo`lamiz. Prezidentimiz I.A.Karimov ta`kidlaganlaridek, “Jahonda katta va kichik millatlar va elatlar yo`q. Ularning har biri asriy barqaror va tengi yo`q an`analari bilan, tarixiy me`rosining boyligi bilan milliy ruhining umumiyligi bilan, madaniyatining o`ziga xosligi bilan ahamiyatlidir”.
U ¸ki bu etnik guruhning tabiiy tarkib topishining asosiy shart-sharoiti – bu hududiy va til birligi hisoblanadi. Muayyan etnik birlikning-millatning har jihatdan rivojlanishida uning o`z mustaqil si¸siy davlat tuzumiga ega bo`lishi muhim ahamiyatga ega bo`ladi.

9.2. Mustaqillik sharoitida O`zbekistonda sotsial-etnik munosabatlar

O`zbekiston milliy mustaqillikni qo`lga kiritgandan boshlab o`tgan dastlabki 11 yillik muddat yuz yillar mazmuniga teng bo`ldi. O`zbek xalqi millat sifatida o`zligini, or-nomusini, milliy iftixorini, qadr-qimmatini, boy o`tmish madaniy merosini, tilini va shu kabi ko`plab boshqa qadriyatlarni qaytadan tikladi. O`tmishi va kelajagi buyuk bo`lishini bilib, millat sifatida yana jahonga yuz tutdi.
Tarixdan ma`lumki, o`zbek etnosining shakllanishida markazlashgan Amir Temur davlatining tashkil topishi katta ahamiyat kasb etgan. U millat sifatida turkiy etnik katta birligi tarkibida shakllanib bordi. Shu davrdan boshlab, o`zbek etnik guruhi boshqa turkiy guruhlardan farqlanuvchi o`ziga xos jihatlarni ko`prok nomo¸n qila boshlagan. Bularga asosan, yagona davlat fuqoroligi, yagona til, madaniy va ma`naviy qadriyatlar birligi hududiy birlik va uyushganlik, hamda yagona diniy (islom) e`tiqod birligi shular jumlasidandir.
Nisbatan o`troq, asosan sug`orma dexqonchilik va shahar hunarmandchiligi bilan shug`ullanishi, Markaziy Osi¸ning qoq o`rtasida joylashuvi va hududiy uyushganligi kabi omillar o`zbek millatining shakllanishida muhim ahamiyat kasb etgan.
O`zbek xalqining etnik jihatdan tashkil topishi tarixan murakkab juda katta ichki va tashqi ijtimoiy zarbalar ostida bordi. Amir Temur vafotidan so`ng temuriyzodalarning o`zaro kurashi, Shayboniyxon tomonidan temuriyzodalarga qarshi olib borgan kurash, keyinchalik Movaraunnahrning (Xiva xonligi), Rus imperiyasi tomonidan istilo qilinishi millatning rivojlanishiga salbiy ta`sir ko`rsatdi. Rusiya tomonidan bosib olinishi oqibatida Turkiston qat`iy yagona hududga birlashtirilgan bo`lsada, buyuk rus shovinizmi zo`ravonligi ta`sirida o`zbek xalqi boshqa turkiy xalqlar bilan bir qatorda mazlum xalq sifatida taxqirlandi, kamsitildi va qaddi bukildi. Uzoq davr ma`naviy-axloqiy, si¸siy-huquqiy tushkunlikni boshdan kechirdi. Sovet tuzumi davrida ham bunday si¸sat o`ta nozik, baynalminallik niqobi ostida o`ziga xos usullar bilan davom etdi.
Milliy mustaqillikning qo`lga kiritilishi munosabati bilan endilikda milliy ko`tarilish, rivojlanish jadal bormoqdaki, mavjud si¸siy-iqtisodiy, huquqiy va ma`naviy shart-sharoit o`zbek xalqini yaqin kelajakda jahonning ilg`or, yuksak ma`naviyatga ega bo`lgan millat darajasiga erishishi muqarrardir. Zotan, tarix – xalq ma`naviyatining asosidadir.
Jamiyat o`zining tarkibiy tuzilishi jihatidan o`zaro chambarchas bog`liq bo`lgan tomonlar, jabhalar, bir butun ijtimoiy tizim tarkibidagi nisbatan katta-kichik tizimlar, ijtimoiy munosabatlarni o`z ichiga oladi. Ularning har biri o`z taraqqi¸ti davomida bir-birlariga muayyan salmoqli ta`sir ko`rsatadi. Mustaqil O`zbekiston davlatining xalqaro maydonda nufuzli mamlakatga, barcha sohalarda rivojlangan jamiyatga ega bo`lish darajasiga ko`tarilishi, uning ana shu o`zaro funksional ta`sirda bo`luvchi tomonlari, tarkibiy bo`laklari holatining harakteriga bog`liq.
Mustaqil O`zbekiston jamiyatining ertangi kun ijtimoiy-iqtisodiy tuzumiga bugun asos solinmoqda ekan, jamiyat ijtimoiy tarkibini o`rganish real ha¸timizni, kundalik turmushni yanada tularoq bilishga xizmat qiladi. Har bir ijtimoiy guruh ayrim, olingan shaxs ham jamiyat ijtimoiy tarkibida o`z o`rniga ega bo`ladi. Shaxs o`zining jinsi, ¸shi, ijtimoiy kelib chiqishi, ma`lumoti mutaxassisligi, oilaviy ahvoli, millati va boshqa shu kabilar bilan muayyan ijtimoiy tarkibga kiradi. Jamiyatning ijtimoiy tarkibi – ijtimoiy guruhlar, ularning ijtimoiy ha¸tdagi o`z mavqei bilan farq qiluvchi tomonlari majmuasidan iboratdir. Sotsial stratifikatsiya nazariyasi (lotincha stratum – qatlam, fatsio – bajaraman) hozirgi zamon sotsiologiyasida ijtimoiy differensiatsiyaning murakkab tarkibi va tizimlarini o`rganishda muhim ahamiyatga ega.
Mustaqil O`zbekistonda bozor munosabatlarining tarkib topib borishi, xususiy va boshqa mulk shakllarining qonuniy deb e`lon qilinishi bilan kishilar ijtimoiy guruhlarining faolligi ortmoqda. Har bir kishi o`zidagi qobiliyat, omilkorligi, tadbirkorligi va ishbilarmonligi bilan ijtimoiy taraqqi¸t ko`lamiga ta`sir ko`rsatishga imkon tug`ildi.
Mustaqillik sharoitida O`zbekistonda sotsial mobillik (harakatchanlik) konsepsiyasining jadal amal qilishi uchun sharoit yetildi. Demokratik tuzum sharoitida kishilar o`zlarining shaxsiy qiziqishlari, tirishqoqliklari bilan jamiyat ijtimoiy tarkibidagi mavqelarini yaxshilab borish imkoniyatiga ega bo`lmoqda. Jamiyat taraqqi¸tida uning tarkibiy tuzilishi, funksional aloqadorlik o`zining “tabiiy qonunlari”, evolyutsion rivojlanishi, ijtimoiy sohalarning bir maromdagi mutanosibligi asosidagina rivojlanadi. Revolyutsiyalar davri o`tdi. Insoniyat yuqori intellektual taraqqi¸t bosqichiga qadam qo`ymoqda. Ijtimoiy taraqqi¸tning bu bosqichi yangi, o`ziga xos qonuniyatlar asosida borishi turgan gap. Abu Rayhon Beruniy bobomiz ta`kidlaganidek, aslida ilm-fan kishilarning ha¸tiy ehti¸jlarini qondirish zaruratidan paydo bo`ldi. Xalq haqqoniy tarixini bilib o`zlikni anglay boshladi.