Ijtimoiiy fanlar

1-slayd 
 
Shayboniylar sulolasi (1500-1601) 
 
 
Muhammad Shayboniyxon   
1500-1510 
 
Ko’chkinchixon 
 
 
1510-1531 
 
Abu Saidxon   
 
 
1531-1533 
 
Ubaydullaxon  
 
 
1533-1539 
 
Abdullaxon I   
 
 
1539-1540 
 
Abdulazizxon (Buxoroda)   
1540-1550 
 
Abdullatif (Samarqanda) 
 
1540-1550 
 
Navro’z Ahmadxon (Baroqxon) 
1551-1556 
 
Pirmuhammadxon I   
 
1557-1561 
 
Isqandarxon   
 
 
1561-1583 
 
Abdullaxon II  
 
 
1583-1598 
 
Abdulmo’minxon 
 
 
1598-1599 
 
Pirmuhammadxon II   
 
1599-1601 
223 
 
dan boshlab esa Ismoil Somoniy butun Movarounnahrning yagona hukmdori bo’lib oladi. Is-
moil  Somoniy  o’z  davrining  qobiliyatli,  serg’ayrat  va  nihoyatda  zukko  davlat  arbobi  bo’lib, 
Movarounnahr hududida yirik markazlashgan davlatga asos soladi. U o’z davlatiga doimo xavf 
solib turgan ko’chmanchilar ustiga 893 yilda harbiy qo’shin bilan bordi, Taroz shahri egallanib, 
shimoldan bo’ladigan hujumlarning oldi olindi. Ismoil Somoniy 900 yilda Xuroson noibi Amr 
ibn Lays bilan bo’lgan hal qiluvchi jangda ham g’olib chiqdi. Natijada xalifa Ismoil Somoniy 
davlatini tan oldi va unga hukmdorlik yorlig’ini berdi. Shu tariqa IX asr oxirida Movarounnaqr 
xalifalik istibdodidan butunlay xalos bo’ldi. 
Somoniylar davlatida markaziy va viloyatlar boshqaruvi tizimi yuzaga keldi. Markaziy bosh-
qaruv  dargoh  (saroy)  va  devon  (mahkama)  orqali  amalga  oshirildi.  Boshqaruvda  amir 
(hukmdor)ning  shaxsiy  lashkari  bo’lmish  turk  g’ulomlarining  roli  katta  bo’lgan.  Eng  obro’li, 
iqtidorli  g’ulomlar  xiyolboshi  (otliq  askarlar  boshlig’i),  so’ng  hojib  lavozimini  egallaganlar. 
Amirning  hamma  hukm  va  farmoyishlarini ijro etuvchi  sohibi  xaros  yoki  amiri  xaros  oliy  si-
yosiy  hokimiyatni  boshqargan.  Somoniylar  saroyida  ham  devonboshilar,  mirzaboshilar,  mi-
roxo’rlar  va  boshqa  mansablar  mavjud  bo’lgan.  Devonlarning  eng  kattasi  vazir  devoni 
hisoblanib, unga boshqalari bo’ysungan. 
Davlat  daromadlari  va  xarajatlarini  boshqarib  turuvchi  oliy  moliyaviy  amaldor-mustavfiy 
devoni (xazinador) muhim o’rin tutgan. 
Devoni  risoil  yoki  devoni  insho-devoni  umudulmulk  davlatning  rasmiy  Hujjatlarini  tuzib 
beruvchi maxsus markaziy maqkama edi. Armiyani boshqargan mahkamaga Devoni shurat ra-
hbarlik qilgan. 
Mamlakatning  aloqa  xizmatlari  esa Devoni  barid  tasarrufida  bo’lgan. Muhtasib  devoni  esa 
savdogarlarning toshu tarozisini, narx-navo hamda fuqarolarning mafkurasi, shahar hunarmand-
lari mahsulotlari normasini belgilash va ularning sotilishi ustidan nazorat qilish bilan shug’ul-
langan. 
Mushriflar devoni saroy ish boshqaruvchisi sifatida mablag’larning qanday sarflanishi jaray-
onini kuzatgan. 
Qozilik  devoni-adliya  ishlari,  Vaqf  devoni-masjid  va  madrasalarning  xo’jaliklari  bilan 
shug’ullangan. 
Mamlakat viloyatlari esa kadxudolar va raislar tomonidan boshqarilgan. 
Mamlakat  xo’jalik  hayotida  «iqto»  mulklarining  o’rni  katta  bo’lgan.  Bu  mulk  egalari 
«iqtodor» deb yuritilgan. Iqtidorlar bu mulklarni davlat oldidagi alohida xizmatlari uchun yer 
va  suv  shaklida  olganlar.  Somoniylar  davrida  xo’jalikning  barcha  sohalari-dehqonchilik  va 
chorvachilik  rivoj  topdi.  Sug’orish  shaxobchalarining  kengayishi  ziroatchilikning  muHim  tar-
moqlari-g’allachilik, sholikorlik, polizchilik, bog’dorchilik tez o’sib bordi. Bu sohalar, ayniqsa, 
Zarafshon, Qashqadaryo, Shosh, Farg’ona vodiysi, Xorazm vohasida ko’proq rivojlandi. Mur-
g’ob, Buxoro, Samarqand, Shosh atroflarida paxtachilik maydonlari kengayib bordi. 
Bu davrda tog’ sanoati ham tez rivojlandi. Farg’ona vodiysida, Nurota-Zarafshon tog’larida, 
Iloq viloyatida turli xil qimmabaho toshlar, ma’danlarni qazib olish, ulardan turli xil mahsulot-
lar tayyorlash yo’lga qo’yildi. 
Somoniylar davlatida yer egaligi quyidagicha bo’lgan: 
-Mulki sultoniy-sulton (amir)ga qarashli yerlar. Undan olinadigan daromadlar davlat xazina-
siga  tushgan.  Bu  juda  katta  yer  mulklari,  shu  jumladan,  ko’p  sonli  dehqonlar  mulklarini  ham 

---

222 
 
O’g’uzlar ham qom (shomonlik) diniga sig’ingan. X asrdan islomni qabul qila boshlagan.X 
asrning birinchi choragida O’g’uzlar davlati parchalanish sari yuz tutadi. Buning asosiy sababi 
shimoli-sharqda qo’zg’algan qipchoqlarning bergan zarbalari bo’ldi. Ularning bir qismi hozirgi 
janubiy Rossiya dashtlariga o’rnashadi. Qolgan qismi avval Movarounnahrga kirib boradi, un-
dan janubi g’arbga siljib, yangi sulola-saljuqlar boshchiligida Old Osiyo mamlakatlari hudud-
larini egallaydi. 
Ma’lumotlar  ko’rsatishicha,  arablar  hukmronligi  davrida  Movarounnahr  va  Xurosonning 
yerli  aholisi  o’z  mustaqilligi  uchun  tinimsiz  kurash  olib  borganlar.  Shu  bois  istilochilar  har 
doim  qo’rquv  va  tahlikada  bo’lganlar  va  maqalliy  xalq  ichidan  chiqqan  hukmdorlarning 
markaziy xalifalikda ta’siri ham kuchli bo’lgan. Abbosiylar hukmronlik qilgan davrdan qariyb 
ellik  yil  mobaynida  davlatni  idora  qilishning  mas’ul  lavozimlari  Balxdan  chiqqan  barmoqiy-
larning  qo’lida  bo’lganligi  yuqoridagi  fikrimizning  isbotidir.  Ayni  vaqtda  hukmdorlar  yerli 
aholi  vakillarining  faollashuvidan  ham  o’ta  darajada  qo’rqar  edi.  Masalan,  786-809  yillarda 
xalifalikni  boshqargan  Xorun  ar-Rashidning  barmoqiylar  xonadiniga  qaqshatgich  zarba  ber-
ganligini  shu  ma’noda  tushunsa  bo’ladi.  U  hatto  o’ziga  yaqin  bo’lgan  qishloqlarni  ham  qirib 
tashlagandi. Hokimiyat tepasiga barmoqiylar o’rniga tohiriylar keladi. Ular Xurosonning yirik 
yer  egalaridan  bo’lib,  bu  sulolaning  asoschisi  ToHir  ibn  Husayn  edi.  Tohir  809-813  yillarda 
Xorun ar–Rashidning o’g’illari Ma’mun va Aminlar o’rtasidagi xalifalik taxti uchun kurashda 
Xuroson noibi Ma’munning g’alabasini ta’minlashda ko’maklashgandi. 
Buning  evaziga  Ma’mun  Tohirni  821  yilda  Xuroson  noibi  etib  tayinladi.  U  davrda  Mova-
rounnahr  ham  Xuroson  tarkibiga  kirgan.  Tohir  noiblikni  mustaqil  davlat  qilish  uchun  harakat 
qildi.  Buni  jome  masjidida  juma  xutba  nomozidan  xalifa  nomining  olib  tashlanishidan  sezish 
mumkin. Tohirning o’g’li Abulabbos Abdulloq noibligi davrida (830-844) noiblik rasman xali-
falikka vassal bo’lsa-da, amalda mustaqil davlatga aylanib poytaxtni ham Marvdan Nishopurga 
o’tkazdi. Bunga asosiy sabab noiblikda tez-tez sodir bo’layotgan xalq qo’zg’olonlari edi. Ana 
shunday  qo’zg’olonlardan  eng  kuchlisi  806  yilda  arab  lashkarboshisi  Rafi  ibn  Lays  bosh-
chiligida  sodir  bo’lib,  u  Qashqadaryo,  Buxoro,  Shosh,  Xorazm  kabi  vohalarni  qamrab  oladi. 
Qo’zg’olonchilar  hattoki  Samarqandni  egallaydi.  Xalifa  Ma’mun  bu  harakatning  xalifalik 
uchun  o’ta  xavfliligini  anglab,  uni  bostirish  uchun  barcha  vositalarni  ishga  soladi.  Nihoyat, 
qo’zg’olonning 810 yilda bostirilishida Somon ibn Asad faollik ko’rsatadi. Uning bostirilishida 
Somonning o’g’illari Nuh, Ahmad, Yahyo va Ilyoslar ham ishtirok etgandi. Hududimiz vakil-
lari  bo’lgan Somon  ibn  Asad  va  farzandlari  xizmati  evaziga  xalifa  Ma’mun  Nux  ibn  Asadni-
Samarqandga, Aqmad ibn Asadni-Farg’onaga, Yahyoni-Shosh va Usrushonga, Ilyosni-Hirotga 
noib etib tayinladi. Ana shu tariqa Movarounnahrda somoniylar sulolasi qaror topdi. 
Yana shuni qayd etish zarurki, 873 yilda Buxoroni tohiriylarning so’nggi vakili Muhammad 
ibn Tohir bosib olgan edi va xalqqa nisbatan zulmni kuchaytirdi. Buxoro xalqi Muhammadga 
qarshi qo’zg’olon ko’tardi. Shahar amaldorlari Nasr ibn Ahmadga murojaat etib, somoniylardan 
Buxoroga  noib  yuborishni  iltimos  qildilar.  Ko’pdan  beri  Buxoroni  o’ziga  qo’shib  olishni  re-
jalashtirib  yurgan  Nasr  bu  taklifga  ko’ra  ukasi  Ismoilni  Buxoro  noibi  qilib  jo’natadi.  Ismoil 
Buxoro  qo’zg’olonini  bostiradi  va  Buxoro  somoniylar  tasarrufiga  o’tadi.  Muhammad  esa 
Buxorodan chiqarib yuboriladi. Ismoil Somoniy esa Buxoro hukmdori bo’lib qoladi. 
2. Biroq aka-uka o’rtasidagi qo’sh hokimiyatchilik uzoqqa bormadi. Natijada Nasr va Ismoil 
o’rtasida harbiy to’qnashuv sodir bo’lib, 888 yilda ukasi akasi ustidan g’olib chiqadi. 892 yil-
117