228
Xorazmda anushteginlar sulolasining mustahkamlanishi, o’lkaning ijtimoiy–iqtisodiy rivo-
jlanishida Qutbiddin Muhammad garchi muhim rol o’ynagan bo’lsa-da, biroq uning butun
hukmronlik davri saljuqiylar ta’siri doirasida o’tdi. Shuning uchun ham Xorazmning mustaqil
davlat sifatidagi o’rni va mavqyei ko’proq uning o’g’li Otsiz (1127-1156) hamda anushteginiy-
larning keyingi avlodlari: El Arslon (1156-1172), Takash (1172-1200) va Alavuddin Muham-
mad (1200-1220) davrlarida har jihatdan ko’zga tashlandi. So’nggi hukmdorlar Takash va Mu-
hammad Xorazmshohlar davriga kelib, Xorazm davlati o’rta asrlar davridagi eng qudratli sal-
tanatga aylanadi. Ayniqsa, Otsiz hukmronligi davrida Xorazm saljuqiylarga bo’lgan tobelikdan,
Qoraxitoylarga 30 ming dinar to’lash majburiyatidan ozod bo’ldi. Bu Xorazm mustaqilligini
ta’minlashda juda katta qadam edi. Hattoki, Otsiz o’z hududini kengaytirishga ham harakat
qildi. 1141 yilda Qoraxitoylar bilan Sulton Sanjar o’rtasidagi qonli to’qnashuv va unda saljuqi-
ylar mag’lubiyatidan foydalangan Otsiz Xuroson yerlarini, Marv va Nishopur shaharlarini egal-
ladi.
Otsizning vorisi El Arslon ham mamlakat mustaqilligini ta’minlash yo’lida Qoraxitoylar bi-
lan jang olib bordi. El Arslon vafotidan foydalangan Qoraxitoylar Xorazm hududiga bostirib
kirdilar va uni o’lpon to’lashga majbur qildilar. Ammo Xorazm taxtini egallagan Takash (1172-
1200) o’z davlati qudratini yuksaltirishga muvaffaq bo’ldi 1187-1193 yillarda u Nishopur, Ray
va Marv shaharlarini bosib oldi. 1194 yilda saljuqiylar sultoni To’g’rul II ta zarba berib, Eronni
egalladi. Uning yirik va katta markazlashgan hokimiyat boshqaruviga ega bo’lgan. Unda oliy
idora
-devon mavjud bo’lib, davlatning ichki va tashqi siyosati vazir tomonidan amalga oshiril-
gan. Hokimiyatning muhim bo’g’inlarida Takashning xotini
-Turkon xotinga qarashli qipchoq
qavmlarining ta’siri kuchli bo’lgan.
Xorazm davlatining eng yuksalgan cho’qqisi ham, uning inqirozi ham shu so’nggi Xo-
razmshoq nomi bilan bog’liq. Binobarin, Muhammad Xorazmshohning hukmdorlik davrining
murakkabligi va ziddiyatliligi hamda fojealiligining boisi ham shundadir. Negaki, shuhrat-
parastlik va jahongirlikka nihoyatda o’ch bo’lgan Sulton Muhammad o’zining 20 yillik
hukmronlik davrida, bir tomondan to’xtovsiz jangu jadallarda bo’lib, qanchadan–qancha
hududlarni bosib olishga erishgan bo’lsa, ikkinchi tomondan, uning davrida katta saltanat turli
ichki va tashqi sabablarga ko’ra yemirilish va chuqur tushkinlik holatini boshidan kechirdi. Bu
esa oqibatda xorazmshohlar davlatining qulashi va mo’g’ul istilosiga duchor bo’lishiga olib
keldi. Dastlab Muhammad Xorazmshoh katta qo’shin tuzib, zafarli harbiy yurishlar qildi, o’z
davlatining hududlarini kengaytirdi. Janubda Hindiqush tog’larigacha, janubi
-g’arbda Fors
qo’ltig’i, xalifalik davlati chegaralarigacha, Sharqda Yettisuvga qadar bo’lgan hududlarni egal-
lashga muvaffaq bo’ldi. 1210 yilda Talos vodiysida Qoraxitoylar bo’lgan hal qiluvchi jangda
ularni ham yengib, o’z qudratini namoyon etdi. Ushbu g’alabalardan so’ng Xorazmshoh o’ziga
ortiqcha bino qo’ydi, o’zini «Iskandari soniy» («ikkinchi Iskandar»), «Xudoning yerdagi
soyasi» deb atashgacha borib yetdi. Biroq aslida esa uning saltanati «usti yaltirog’, ichi qalti-
roq» edi. Buning sababi birinchidan, oliy hokimiyat chuqur ziddiyatga botgan edi. Hukmdorlar
bilan uning hokimiyatparast, katta siyosat mavqyeiga ega bo’lgan uning onasi Turkon xotin va
uning turkiy zodagonlaridan iborat muxolifotchi kuchlari o’rtasidagi ittiloflar kuchayadi. Ik-
kinchidan, markaziy hokimiyat tizimi bilan mahalliy hokimlar, beklar o’rtasidagi qarama–
qarshiliklar, ularning o’zboshimcha hatti–harakatlarining kuchayib borayotganligi saltanatni
inqirozga tortmoqda edi. Buning ustiga hukmron tizimdan norozi bo’lgan keng xalq omma-
111
Do'stlaringiz bilan baham: