Ijtimoiiy fanlar

O’rta Osiyoning xonliklarga bo’linib ketish oqibatlari: 
Uchta  xonlik  boshqaruv  tizimida  feodal  munosabatlar  asos  qilib  olingan  edi.  Xonliklar 
hududida yer egaligining uchta turi: davlat yerlari, xususiy yerlar, vaqf yerlari mavjud edi. 
Xonliklar  aholisi  asosan  dehqonchilik,  chorvachilik  va  hunarmandchilik  bilan  shug’ullanar 
edilar. Asosiy soliq turlari xiroj, zakot bo’lib, shu bilan birga turli majburiyatlar mavjud edi. Bu-
lar  Xiva  xonligida  begar,  qazuv,  mushrifona  va  boshqalar  bo’lsa,  Buxoro  amirligida  urush 
paytda olinadigan favqulodda soliq-jul, suv haqi, nimsara va boshqalar, Qo’qon xonligida esa 
hashar, harbiy xizmat majburiyatlari bor edi. 
Xonliklar boshqaruvida islom mafkurasi asosiy o’rinni egallagan bo’lib, diniy mutaassiblik 
mamlakat taraqqiyotiga salbiy ta’sir ko’rsatar edi. Ayniqsa, xonliklar ichidagi etnik guruhbozlik 
fuqarolarning tinch va osoyishta hayot kechirishiga to’siq bo’lar edi. Undan tashqari turli urug’ 
vakillari davlat boshqaruvida yuqori mavqega ega bo’lish uchun boshqa urug’ vakillariga qarshi 
zimdan  va  ochiqchasiga  kurash  olib  borib,  siyosiy  beqarorlikni  keltirib  chiqarar  edilar.  Buni 
Xiva  xonligidagi  XVIII  asr  voqealarida  yaqqol  ko’rishimiz  mumkin.  Bu  davrda  Xivada  turli 
urug’ vakillaridan xonlar ko’tarildi. 
Bu xonlarning almashishi xalq uchun katta kulfatlar keltirar edi. XVII asr oxirlariga kelib, 
Xiva  xonligida  qo’ng’irotlarning  mavqei  osha  bordi  va  1804  yilda  ular  Xiva  xonligi  taxtini 
egallab, 1920 yilgacha bu xonlikda hukmronlik qilishdi. Qo’qon xonligida hukmronlik qilish-
gan minglar sulolasi o’zlarining tashqi istilochilik urushlari va o’zaro sulolaviy kurashlari bilan 
xonlik  aholisining  ijtimoiy,  iqtisodiy  ahvolini  yanada  og’irlashtirdi.  Ayniqsa  Xudoyorxon 
davrida talonchilik urushlari va solingan ko’plab soliqlar xalqning ko’plab noroziligiga sabab 
bo’ldi, natijada Xudoyorxon ikki marotaba taxtdan haydalib, yana taxtni egalladi. Minglar su-
lolasi Qo’qonda 1710 yildan 1876 yilgacha hukmronlik qilishdi. 
XVII-XVIII  asrning  birinchi  yarmida  bitta  iqtisodiy  hududdagi  bir elat,  bir  xalqning  uchta 
mustaqil,  siyosiy  xonlikka  ajralib  ketishi,  bu  hududda  yashayotgan  xalqlarning  boshiga  juda 
og’ir kulfatlarni keltirdi. Xonliklar ichidagi sulolaviy va o’zaro urushlari xalqning og’ir ahvolini 
yanada  og’irlashtirdi.  Xivaliklarning  turkman  urug’lariga  qarshi  uyushtiradigan  mavsumiy 
talonchilik yurishlari, Buxoro amirligining Kitob va SHahrisabz bekliklariga qarshi olib borgan 
doimiy  urushlari,  Qo’qon  xonligining Toshkent  va  Xo’jand  uchun  Buxoro  amiriga  qarshi  ku-
rashlari  bitta  xalqning  parchalanishiga,  o’zaro  madaniy,  savdo  aloqalarining  uzilib  qolishiga 
sabab bo’ldi. Xonliklar hududidagi xalq norozilik harakatlari shafqatsizlik bilan bostirildi, har 
qanday  ilg’or  fikr,  yangilik  diniy  mutaassiblarning  ta’qibiga  uchrar  edi.  Bu  paytda  nafaqat 
boshqa  hududlar  bilan  hatto  Qo’qon,  Xiva,  Buxorodagi  madaniy  markazlarning  ham  o’zaro 
aloqasi  yo’q  edi.  Bu  o’z  navbatida  O’rta  Osiyo  ilm-fanini  turg’unlikka,  hatto  tanazzulga  olib 
keldi.  Tabiiy  fanlarga  e’tibor  umuman  yo’qoldi.  O’rta  Osiyo  xalqlari  yevropa  fan  texnika 
taraqqiyotidan bexabar bo’lib, orqada qolib ketdi. 
Rossiya  bilan  o’rnatilgan  savdo  aloqalari  asosan  bir  guruh  boylar  qo’lida  bo’lib,  ular 
madaniy  aloqalarga,  fan-texnika  taraqqiyotini  kirib  kelishiga  aytarli  ta’sir  ko’rsatmadi  va 
o’lkadagi iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy vaziyat chor Rossiyasining o’z agressiv maqsadlari uchun 
sharoit yaratib berdi. Natijada Rossiya O’rta Osiyoni osonlik bilan bosib oldi. 
89