Ijtimoiiy fanlar

30 ball
 
Jami:
 
 
 
100 ball
 
Asosiy 
tushunchalarni 
biladilar
 
Mavzu bo’yicha asosiy 
kategoriya va qonunlarni 
tushunadilar
 
Usullarni 
qo’llay oladilar
 
Natijalarni tahlil qila 
oladilar
 
20 %
 
20 %
 
30 %
 
30 %
 
O’zbekiston tarixi fanining predmetini bilgan 
holda,  uni  jamiyatdagi,  inson  hayotidagi 
ahamiyatini isbotlay oladilar
 
O’zbekiston  tarixi  fanining  kategoriya  va 
strukturasini  mustaqil  tahlil  qila  oladilar  va 
xulosa chiqara oladilar
 
50 %
 
50 %
 
211 
 
yer egaligi munosabatlari shakllana boshlagan. Eski tartibdagi shaxarlar o’rnida yangi shahar-
qal’alar qaror topgan. Eron, Vizantiya, Xitoy va Hindiston kabi davlatlar bilan savdo aloqalari 
olib  borilgan.O’rta  Osiyoda  feodal  munosabatlari-yer  egaligi  yuzaga  kelishining  o’ziga  xos 
xususiyatlari shuki, bu yerda deqhon ko’proq mulkdor zamindorga emas, yerga bog’lanib qolar 
edi. Bu esa chorikorlik tartibini vujudga keltirdi.  
Feodal munosabatlar yuzaga kelishini yana 
shundan  sezish  mumkin  ediki,  kushonlar  podsholigi  davrida  dehqonchilik  uchun  yaroqli, 
sug’oriladigan  yerlar  asosan  qishloq  jamoalari  ixtiyorida  bo’lib,  bu  jamoa  a’zolari 
«Kashovarzlar» deb atalardi. Yer egasi bo’lib qolgan harbiy zodagonlar esa «dehqon» deb ata-
lardi. 
Bu  davrlarda  «dehqonlar»  qishloqda  ekin  yerlari,  ariq  bo’ylariga  joylashib, 
«Koshavarzlar»ni  bo’ysindirganlar  va  xom  g’ishtdan  kushk-qo’rg’onlar  qurib  yashaganlar. 
Jamoa yerlarini egallagan «dehqon»larning qullari, bog’-rog’lari, chorva mollari, xizmatkorlari 
va kanizaklari shaxarda savdo-sotiq bilan ham shug’ullanish uchun ularning savdo-do’konlari 
hamda hunarmandchilik bilan bog’liq dastgohlari mavjud edi.  
Bu  davrda  qator  shaharlar 
paydo bo’lib, savdo-sotiq kengayadi. Tanga pullar zarb qilinadi. Shaharlarda yirik karvonsaroy-
lar, shinam uy-joy binolari va ibodatxonalar bunyod qilinadi. 
V-VI  asrlarda  dehqonchilik 
vohalarida kichik-kichik sug’orish kanallari ishga tushuriladi. Hozirgi vaqtda ham mavjud bo’l-
gan  Zag’ariq,  Bo’zsuv,  Darg’om  kanallari  V  asrda  barpo  etilgan.  Shuningdek,  tog’  oldilariga 
suv olib borish uchun suv chiqarish asboblaridan keng foydalanilgan. 
Qalin  mudofaali  Qo’rg’onlar  ilk  o’rta  asrning  o’ziga  xos  me’morchilik  namunalaridan 
bo’lib, Nahshab vohasidagi Zahoki-Moron qal’asi, Buxorodagi Shahri Vayron, Xorzamdagi Fir 
qal’asi shular jumlasidandir. Vohalarni tashqi dushmandan himoya qilish maqsadida bir necha 
chaqirim uzunlikdagi qalin devorlar barpo etilgan. Samarqand vohasidagi 12 ta darvozaga ega 
bo’lgan «Devori Qiyomat», Buxoro vohasidagi uzunligi 336 kilometrli «Kampirik», Toshkent 
vohasidagi «Kampirdevor» istehkom devorlari shular jumlasidandir. 
Bu  davr  me’mor-
chiligida  qasrlar  qurilishi,  ayniqsa,  ahamiyatlidir.  Qasrlar  odatda  2  Qavatli,  shipi  tekis,  gum-
bazsimon va ravoqsimon yopilgan bir necha xonadan iborat bo’lgan. Bu davrda qurilgan saroy 
va ibodatxonalar qurilishida paxsa va xom g’ishtdan tashqari pishiq g’isht ham ishlatila bosh-
langan.  Bularga  misol  tariqasida  Surxandaryodagi  Bolaliktepa,  Xorazmdagi  Tuproqqal’a 
qasrlari xarobalarini ko’rsatish mumkin. 
Eftaliylar me’morchiligining ajoyib namunalaridan biri Buxoro yaqinidagi Varaxsha saroy-
idir. Bu qo’rg’on ulkan kvadrat shakldagi tepa ustiga qurilgan. Devorlari ganch qilinib, tasviriy 
suratlar bilan bezatilgan. Aytishlaricha, bu buxorxudotlarning VI-VII asrlardagi qarorgohi bo’l-
gan.   Eftaliylarning diniy ta’limoti xilma-xil edi. Ular Hukmronlik qilgan xududda zardo’shti-
ylik va buddizm singari dinlar mavjud edi. Shaharlarda nestorianlar va yahudiylar jamoalari o’z 
dinlariga  e’tiqod  qilganlar.  Eftaliylar  buddizmga  qisman  e’tiqod  qilsa-da,  otashparastlikdagi 
ma’budlarga sig’inish ustunroq darajada bo’lgan. 
Har  kuni  tongda  o’zlarining  o’tovlaridan  chiqib,  quyoshga  sig’inganlar.  Eftaliylar  davrida 
Navro’z bayrami keng nishonlanib, hatto Buxoro otashparastlari Siyovush qabri ustida ho’roz 
so’yib qurbonlik qilishgan. Bu bayram 3000 yillik tarihga egadir. 
Eftaliylarda kushon yozuvining rivoj topgan shaklini ko’rish mumkin. Bu yozuv boshqa yo-
zuvlardan  farq  qiladi.  Alifbosida  harflar  soni  25  ta  bo’lib,  chapdan  o’ngga  qarab  o’qilgan. 
So’g’dda so’g’d yozuvi va so’g’d tili yetakchilik qilgan. 

---

210 
 
podshochalari  o’zlarini  turli  nom  bilan  atadilar:  Buxoroda-buxorxudotlar,  Chog’aniyonda-
chog’anxudotlar,  Vardanzida-vardanxudotlar,  Chochda-to’dunlar,  Samarqand  va  Farg’onada-
ixshidlar,  Osrushanda-afshinlar,  Xorazmda-xorazmshoHlar,  Termizda-termizsho,  Iloqda-
dehqonlar kabi. Ularning harbiy kuchlari esa chokarlar deyilgan. Markaziy hokimiyat ana shu 
podshohlar va mulklar uyushmasidan tashkil topgan. 
O’rta asrlar davrida mamlakatimiz xududida tashkil topgan dastlabki yirik davlat birlashmasi 
eftalitlar davlati bo’lgan. Eftaliylarning kelib chiqishlari to’g’risidagi ma’lumotlar Yunon, Xi-
toy  hamda  arab  olimlari  manbalarda  uchraydi,  ularda  eftaliylar  haqida  turli  qarashlar  bildiril-
ganlar: eftaliylar turklar bilan bog’liq; eftaliylarning asli kelib chiqishi xunlardandir; eftaliylar 
massagetlarning yettinchi qabilasi; milodiy IV asr o’rtalarida kushonlar va eftaliylarning boshqa 
qabilalar  bilan  birlashishgan  yoxud  ularni  xioniylar  va  kidariylar  deb  atashgan;  xioniylar  ku-
shonlarning aynan o’zi va hokazo. 
Kidariylar nomi bilan atalgan qabila (bu nom qabila boshlig’i va podshosi Kidar nomi bilan 
bog’liq)  esa  V  asrda  massaget  qabilalaridan  ajralib  chiqqan.  Bunga  456  yilda  kidariylarning 
sosoniylar  bilan  bo’lgan  jangda  yengilishi  sabab  bo’lgan.  Jangda  Halok  bo’lgan  Kidarning 
o’g’li  Kungas  boshchiligidagi  kidariylar  Shimoliy  Hindistonga  o’tib,  Gupta  podsholigini 
o’zlariga tobe etganlar va u bu yerda 75 yil hukmronlik qilganlar. Qisqasi, nima bo’lganda ham 
olimlar eftaliylarni asli O’rta Osiyoda ilgaridan yashab kelgan sak-massaget va xun qabilalarin-
ing  birikmasidan  kelib  chiqqan  deb  hisoblaydilar.  Bu  qabilalar  o’rtasidagi  farq  etnik  xarakter 
emas, sulolaviy jihatdan bo’lishi mumkin. «Eftal» so’zi esa eftaliylar shohi Vaxshunvor Eftalon 
nomi  bilan  bog’liqdir.  Vaxshunvor  457  yildan  e’tiboran  Chog’aniyon,  Tohariston  va  Badax-
shonni  ham  o’ziga  bo’ysundirib  O’rta  Osiyoda  yirik  davlatga  asos  soladi.  Bundan  taxlikaga 
tushgan Eron shohi Peroz eftaliylarga qarshi uch marta harbiy yurish qilgan va ularda muvaf-
faqiyatsizlikga uchragan. Natijada, eftaliylar Marv, Qobul va Panjob vodiysi, Qarashar, Kuchu, 
Qashqar va Xo’tonni ham qo’lga kiritadilar. Eron uzoq davr eftaliylarga xiroj to’lab turgan. 
Perozning o’g’li Kovad (hukmronligi 488-531 yillar), Kovadning o’g’li Xusrav Anushirvon 
I  (hukmronligi  531-579  yillar)  davrida  ham  Eron  eftaliylarga  soliqlar  to’lab  turgan.  Zulm, 
adolatsizlik va tengsizlik ijtimoiy hayotning barcha sohalarida chidab bo’lmas darajasiga yet-
gan.  Xalq  ommasi  bundan  norozi  bo’lib  Mazdak  Hamdadon  (470-529)  boshchiligida 
qo’zg’olon ko’targan. Qo’zg’olonning g’oyaviy asosini zardo’shtiylik mafkurasi tashkil etgan. 
Mazdak ilgari surgan g’oya bo’yicha barcha kishilar bu dunyo ne’matlaridan teng foydalanish-
lari lozim edi. Shu bois mazdakchilar «3» harfi bilan boshlanuvchi to’rt narsa aholi o’rtasidagi 
teng  taqsimlansin,  degan  talabni  ko’tarib  chiqdilar.  Bular  quyidagilar:  1.Zamin  (yer),  2.Zar 
(oltin),  3.Zo’rlik  (hokimiyat),  4.Zan  (xotin).  Kovad  shox  dastlab  qo’zg’alonchilar  tomonida 
bo’ldi,  so’ngra  u  496  yilda  zindondan  qochib,  eftaliylar  yordamida  o’z  taxtini  egalladi  va 
qo’zg’olonni shafqatsizlarcha bostirib, Mazdakni (529 ) qatl ettirdi. 
Taxminiy fikrlarga ko’ra, Eftaliylar davlatining poytaxti Poykand yoki Balx shaharlari bo’l-
gan.  Aholining  asosiy  qismi  dehqonchilik  bilan  shug’ullangan,  qolganlari  esa  ko’chmanchi 
chorvachilik hayot tarzini o’z boshidan kechirgan. Eftaliylarning ko’pchiligi maxalliy aholi bi-
lan aralashib, o’troq hayot tarziga o’tgan, yoki shaharliklarga xos yashashga moslashganlar. Ef-
taliylarning ko’chmanchi aholisi esa kigiz o’tovlarda, keng yaylovlar va suvga boy yerlarga ega 
bo’lishgan. Ko’rinadiki, ular dastlab ko’chmanchi chorvador bo’lishgan, keyinroq esa, shaHar-
larni ishg’ol qilib, uning doimiy axolisiga aylanishgan.  
Muhimi  shuki,  eftaliylar  davlatida 
129