Ijtimoii pedagogika

Giyohvandpik — bu eyforiya (ob’ektiv vaziyagta mos kelmaydigan kuchli xursandchilik kayfiyati, shodlik, xushvaktlik xalolatini xis etish) xolatini keltirib chikaruvchi moddalarga xavas kilib berilib ketishdir. Bu moddalar tarkibi buyicha ham va inson organizmiga ta’sir ko‘rsatish buyicha h am turlicha bo‘ladi. Ularni namoyon qilittg insonning o‘ziga ham va umuman jamiyatga ham zarar keltiradi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra Rossiyada giyohvandlikka berilgan soni 7% dan ottgib ketgan 10 million kishini tashkil etadi (bundan 4 mln. yoshlardir). Giyohvandlikning o‘sib borishi SPID muammosini keskinlashtiradi. Har kupi yer yuzasida 6 ming kishi SPID bilan kasallanadi, ulardan 70% narkotik moddalarni qon tomiriga yuborishi sababli kasallanadi.

Halqaro sog‘liqni saqtash tashkilotining olgan ma’lumotlariga ko‘ra har bir sinfda 3-4 o‘quvchi-giyoxvand hisoblanadi. Har bir giyohvand odam bir yil davomida 10 dan -15 tagacha odamni giyohvandlikka tortishi hisoblab chiqilgan, demak bu ijtimoiy kasallik tez tarqalib bormokda.

O‘zbekiston Respublikasida bu holat bilan jiddiy shug‘ul- lanilmoqda, giyohvandlikka qarshi ko‘rsatish maqsadida qonunlar qabul qilinmokda, masalan «Giyohvand va psixotrop moddalar haqidagi» qonun, maktablarda maktab psixologlari tomonidan giyohvandlikni oldini olish bo‘yicha ishlar amalga oshirilmoqsa. Giyohvand moddalarni iste’mol qilish yaqin davrlardan boshlab muxim jiddiy xalqaro muammolaridan biri bo‘lib qoldi - faqatgina xx asrda; lekin odamlar minglar yillardan beri giyohvand moddalarni iste’mol qilishga o‘rgangan. Jahondagi turli xalqtarning afsona va rivoyatlarida ikkita dunyoning mavjudligi haqida gapiriladi: xaqiqiy beshafqat dunyo xaqida, bunda noxaqtik haqida, yovuzlik, yolg‘on, g‘am-tashvish, umidsizlik mavjud bulib va ikkinchi dune, xayoliy lupe bunda yaxshilik va muhabbat hukm so‘radi. Har bir odam bir ozga bo‘lsa ham g‘am-tashvish, muammolar bo‘lmagan sun’iy jannatda bo‘lib qolishini hayol qiladi.

Giyoxvand moddalarni iste’mol qilish tarixi.

Ibtidoiy davrda inson tabiat hodisalari, sirli kuchlar oldida juda ojiz bo‘lgan, ularning sodir bo‘lishini tushuntira olmagan. Faqatgina u y kuda tush ko‘rgan paytdagina qiskd vaqg davomida inson o‘z istaklariga erisha olar edi. Insonning qiziquvchanligi unga tabiatda kayfiyatni kutaradigan kuch bag‘ishlaydigan, yaralarni tuzatadigan, g‘alati ruxiy holat keltirib chikeradigan va istaklarini hayolan amalga otttishi holatiga soladigan o‘simliklar mavjudligini bilib olishiga yordam berdi. Kddimgi tosh davrida, xali erga paleolit davrida (4-10 ming yil eramizdagi avval) inson birinchi bor narkotik moddalar bilan tanish bo‘lgan degan farazlar mavjud. Arxiv xujjatlaridan shumerlar, xitoylar, xindular, qadimgi yunonlar, turk va sibir qabilalari o‘simlik giyohvandlarni ta’sirini juda yaxshi bilganlari ma’lum.

Ilgari narkotiklarni kashf etilishi insonga uning o‘z ongi bilan aloqa o‘rnatishga yordam berdi, shu bilan birga xotirjamlik, qoniqish, o‘z-o‘zidan va atrof dunyo bilan uyg‘unlik keltiradigan ekstaz holatiga kirishishni osonlashtiradi.

Ibtidoiy jamoalarda kuchli psixoaktiv xususiyatli o‘sim- liklarni iste’mol qilish jodugar, sehrgar va shamanlar tomonidan qatgiq nazorat qilingan. Bupla i tashqari qadimgi odatlar bo‘yicha narkotiklarni faqatgina ma’lum maqsadlarda va faqat ma’lum odamlargina iste’mol qilishga haqti bo‘lgan o‘zboshimchalik bilan narkotik iste’mol qilish qattiq qoralangan. Ana shu diniy e’tivodlar va ta’qiqtashlar hisobiga ko‘pchilik xalqtar kelajakda o‘zlarini zararli narkotiklar ta’sirlaridan saqtab qoladilar.

Keyinchalik o‘simliklarning dori darmonlik xususiyatlarni kashf etildi va 1-chi navbatda ko‘knorining, u odamlarga og‘riqni sezmaslikni va qo‘rquvni esdan chiqarishga yordam bergan. Ulardan tibbiyotda shumerlar, yunonlar, arablar foydalanganlar, buyuk kadimgi yunon shoiri Gomer uz asarlarini bagishlangan, upi Gerodot, Aristotel kabi faylasuflar maktaganlar. Krim sivilizatsiyasi xalklari kuknori xudosiga xalkan yasab uni mujizali sharbat tomchilab turgan kuknori bilan bezak unga siginganlar.

Agarda boshqa bir narkotik modda nashani oladigan bo‘lsak - xitoy imperatori Shen-xun davolash maqsadlarida uni yo‘tal va ichketardan (yurak burugi) davolash vositasi deb qaragan. Qadimgi xitoyda esa u i lap xirurgi k operatsiyalar paytida og‘riqni qoldirish vositasi sifatida foydalinishgan. Qadimgi xalqlar diniy marosimlarda ko‘ziqorinlardan xam foydalanganlar, bu qo‘ziqorinlar urug‘siz paydo bo‘lishi va yomgirdan keyin o‘sib chiqishi bilan ular uchup sirli hisoblangan, qadimgi Meksikada esa faqatgina momoqaldiroq paytida chaqmokning nurlari ostida o‘sadigan qo‘ziqorin ma’lum bo‘lgan. Bunday holatni ibtidoiy odam xudoning yerdagi sirli yaratuvchiligi va g‘ayri oddiy xolat deb hisoblangan. Sibir kabilalari shamanlari ekstaz holatiga kirish uchun muxomor qo‘ziqorinlarini diniy marosimlar paytida yegaplar.Bupday xolatda ular hodisalarni aytib berar, bemorni davolar, qabilapi himoya qilish va uning hayotini osonlashtirish uchup mo‘jizaviy kuchlar bilan aloqa o‘rnatishlari mumkin bo‘lgan.

Inson ongida va idrokida o‘zgartirish sodir etadigan o‘sim- liklar orasida Meksika kaktuslarida bir turlari alohida o‘rin tutadi, uplap tibbiy va diniy maqsadlarda foydalaniladi. Tarihsa 994 yili ana shu o‘simlikdan tayyorlangan ichkilikni ichib 40 ming franpuzlar ommaviy zaharlanganliklari ma’lum. Bu aytib o‘tilgan o‘simliklar XIII asrgacha asosiy va yagona narkotik moddalar bo‘lib kelganlar, toki salb yurishi qatnashchilari yaqin sharqsan opium olib kelmagunlaricha. 1805 yili aptekachi Zertyuner opiumning

alkoloidini ajratib oladi va unga uyqu yunon xudosi Morfey sharafiga “morfey” deb nom beradi. 1853 yili Edinburglik vrach Aleksandr Budteri ostiga dori yuborishi uchup ninani ixtiro qiladi. Bupla p keyin narkotiklarni inson organizmiga qon tomiri orqali yuborila boshlandi va bu xolat jgi muammolarni keltirib chiqaradi. XVIII asrga kelib narkotiklarni iste’mol qilish siyosiy tue oldi. Narkotiklarni ommaviy iste’mol qilish bir davlatning ikkinchisini o‘ziga buysundirish maqsadi bilan bog‘liq edi.

Birinchi bor opiumni sanoat yuli bilan ishlab chikerish ingliz kompaniyasi bo‘lgan Bs sh al i yala tashkil etilgan, bu kompaniya mamlakatda opium ishlab chiqarish monopolista bo‘lgan va uni Xitoyga sotgan. 1820 hukumat opium olib kirishni ta’qiqtab qo‘yganda Buyuk Britaniya 1 opium urushini boshlagan, 15 yil o‘gtandan keyin esa unga franpuzlar va amerikaliklar ham qo‘shilib 2 opium urushi boshlanadi. Xitoy bu urugsda maglub bo‘ladi va mamlakatni inflyatsiya va qullikdan asrash maqsadida upish o‘zi ko‘knori o‘stira boshlaydi.

Yevropada narkotiklarni istemol qilish XIX ommaviy boshlanadi va bunga o‘sha davrning adabiy oqimlari sabab bo‘lgan. Muallif- larning o‘zlari narkotiklarni, asosan gashish va ko‘knorini iste’mol qilganlar, galyusinogen uyqu holatiga kirganlar va shu holatda narkotik ta’siri holati ajoyibligini tasvirlab o‘z asarlarini yozganlar.

XX asr boshlarida Amerika adabiyotlarida inson psixikasini o‘zgartira oladigan va ma’naviy hayotini boyita oladigan (nashani) marixuannani iste’mol qilish keng targibot qilindi. Adibiyot- shunoslar o‘zlarida tajribalar o‘tkazganlar va o‘z asarlarida taassurotlarini, g‘ayri oddiy xaqiqatni, fantastik ko‘rinishlarni o‘z asarlarida tasvirlaydilar va bularning h ammasi odamlarning ommaviy ongi uchup ochiq oshkora ma’lum edi. 1960 yili Meksikada bo‘lgan paytida garvrdlik psixolog Timoti Lari bir necha gallyusinogen qo‘ziqorinlarni yeb ko‘radi. Doktor tomonidan his etilgan holat upi narkotiklar faqatgipa alohida odamlar shaxsini o‘zgartiradi, balki ijtimoiy adolati munosaba tlar o‘rnatishga ham ta’sir ko‘rsata olish kuch i ta esa degan fikrga olib keladi. Amerika yoshlarining ko‘pchiligi Lari goyalari tomoni bo‘ldilar va narkotik bilan ommaviy ta’sirlar ayniqsa talaba yoshlar o‘rtasida keng tarqaldi. Narkotiklarni iste’mol qilish bir vaqgning o‘zida AQSh urush olib berayotgan Vetnamda ko‘plab begunoh odamlarning o‘limiga qarshi ijtimoiy norozilik shakli ham edi. Xippi harakatlari yuzaga kela boshlaydi, ular orasida vrachlar, faylasuflar, psixologlar, teologlar ham bor edi. Ularning hammasi narkotiklar jamiyatni o‘zgartira oladi deb uylaganlar. Ammo narkotiklarni istemol qiluvchi yoshlarning o‘limga olib keluvchi fojiyali oqibatlari, psixikasining buzulishi Amerika jamiyatini narkotiklarni istemol qilishda yangicha fikr yuritishga majbur etdi. Ularning fikrlari narkotik modda iste’mol qilib o‘zining holati sirlarini bilib olishiga faqatgina narkotiklar keltirib chiqaridigan xolatlarni to‘g‘ri tushunib va anglab olish uchup meditsina, psixologiya, falsafa bo‘yicha zarur bilimlarga ega bo‘lgan tayyorlangan odamgina qodir deb hisoblagsdan iborat edi. Shuning uchup olimlar g‘alati emotsional holatni keltirib chiqaruvchi meditativ mashqtar yoga, musiqa kabilarni yoshlarga taklif etishga harakat qildilar. Narkotiklarni olimlar ilmiy tekshirish laboratoriyalari va tibbiy maqsadlarida psixiatrik klinikalarga qaytarishipi taklif etdilar.

Oxirgi 10 yillik davomida narkomanlar soni AQD1 da

barobariga kamaydi, Rossiyada esa bir necha marotaba ortdi. Rossiya narkotiklar borasida narxlar AQSh, Yevropadagidan qimmatroq, bu esa Rossiyani narkotiklar tarqagish halqaro bozoriga aylantiradi.

Sovet Ittifoqi davrida giyohvandlik keng tarqalmagan edi. Giyohvandlikdan davalanganlar soni XX asr 50 yillar da turli yillarda bir million aholi bosh iga 3 tadan 7 gacha tashkil etgan. Giyohvandlik muammosi 70 yillar o‘rtalarida keskin jiddiylasha boshladi.

Sog‘liqni saqtash va militsiya organlari tomonidan muammo unchalik jiddiy bo‘lmaganligi sababli (bu xaqida hatto so‘z yuritilmas edi) ba’zida juda kuchsiz choralar ko‘rilar edi, 90 yillarga kelib giyohvandlik keskin o‘sa boshlaganida jamiyat ushbu muammoni hal etishga tayyor emasligi ko‘rinib qoldi. 4 yil davomida (1995 - 1999Y) Rossiyada giyohvandlar soni o‘quvchilar va talabalar orasida 6

8 barobarga ortdi. “Oilaviy giyohvandlar” tarqala boshladi va hatto ota- onalarning balog‘atga yetmagan bolalarni jalb etishlari ham uchraydigan bo‘lib qoldi.

Rossiyaning giyohvandlik balosi xukumatning kerakli choralarni ko‘rmaganligi sababligidir. 1991 yili Rossiya hukumati giyohvand moddalardan no tibbiy iste’mol qiligsda jinoiy va administrativ javobgarlikni bekor qildi. Hatto jamoatchilik uchun xavf soluvchi giyoxvandlarni ham majbur iy davolash quydilar. Hech qanday giyoxvandlikka qarshi tashkilotlarni olib borilmadi, shu bilan bir vakgda televidenie orkrli giyohvandlik subkulturasini reklama qilish keng rivojlandi. Internet va boshqva axborot tarmokdari ochiq bo‘lib qoldi, bu tarmokdar orqali giyoxvand moddalarani tayyorlash bo‘yicha ko‘rsatmalar olish mumkin hokimiyat a’zolarining uyushgan jinoyatchilik bilan til biriktirishlari Rossiya bozorida narkobiznes katta rol uynay boshlashi olib keldi. Hozirgi paytda Rossiyada giyoxvandlikka qarshi kurashish bo‘yicha bir qator qaror qilingan. Masalan “Giyoxvand moddalar va psixotrop moddalar haqidagi” federal qonunni aytittg mumkin, lekin giyohvand soni kamaygani yo‘q, aksincha ularning soni ortib bormokda.