Ijodkor o‘qituvchi jurnali

IJODKOR O‘QITUVCHI JURNALI
 
5 YANVAR / 2022 YIL / 14 – SON 
93 
ma‘lumotlar asosida o‗tmishdagi insonlarning Olam to‗g‗risidagi dunyoqarashlarini bilib 
olamiz. 
Yozma manbalarga ko‗ra xarita tuzgan kishilar o‗zlari yashab turgan joyni Olamning 
markazi (masalan, Afina, Aleksandriya, Misr) deb belgilaganlar. Buyuk faylasuflar Aristotel 
(mil. aw . IV — III asr), Pitolemey (milodning II asri) Olamning markazida qo‗zg‗almas Yer, 
uning atrofida barcha osmon jismlari joylashadi va harakatlanadi deb geosentrik g‗oyaga asos 
soldilar. Geosentrik (geo — yer, sentr — markaz) g‗oyaga ko‗ra Dunyoning markazida Yer, 
barcha osmon jismlari Yer atrofida aylanadi. Geliosentrik (gelio — Quyosh, sentr — markaz) 
g‗oyani yunon olim i Pifagor (mil. avv. VI — V asr) va uning safdoshlari yaratdi. Faqat ular 
dunyoning markaziga butun borliqqa hayot beruvchi „Markaziy oy― ni, ya‘ni Q uyoshni 
qo‗yishdi. Yerni shar shaklida deb hisoblashdi. Polyak astronomi Nikolay Kopermikning 
fikricha, Olamning markazida Quyosh joylashgan, uning atrofida butun osmon jismlari, 
jumladan, Yer ham aylanib turadi. Ushbu geliosentrikni qo‗llab-quvvatlagan va boshqa 
sayyoralarda ham hayot borligini yoqlagani uchun Jardano Bruno 1600- yilda Rim shahrida 
o‗tda kuydiriladi. Galiley esa 1633- yilda ,,tavba― qilib kechirim so‗ragani uchun omon qolgan. 
Vatandoshlarimiz A l-Farg‗oniy va Beruniylar ham shu g‗oya tarafdori bo‘lganlar. Olam 
va hayotning paydo bo‘lishi to‗g‗risidagi tushunchalar o‗tmishda kishilarning osmon jismlari 
harakatini qiziqish bilan kuzatishlari natijasida kelib chiqqan. Lekin osmon jismlari qachon va 
qanday paydo bo‘lganligi, ularda kechadigan turli hodisalarning sabablari jumboqligicha 
qolavergan. Inson ongi Olam sirlarini bilishda ojizlik qilgani va o‗zlarini ham xudo 
yaratganligiga ishonganligi uchun osmon jismlarini xudolarning timsoli deb bilganlar. Masalan, 
qizg‗ish sayyora Mirrix (Mars)ga qonni yaxshi 
ко
‗radigan „urush xudosi― deb, bizga eng yaqin 
sayyora Zuhra (Venera)ga ,,go‗zallik xudosi" deb nom berganlar. 
Qadimgi yunon afsonalariga ko‗ra, osmonda ko‗ndalang yo‗nalgan Somon yo‘lining 
durdona (yulduz) lari bu „yunon xudosining ko‗kragidan otilib chiqqan sut― deb talqin 
qilingan. Darhaqiqat, barcha mavjudotning yaratuvchisi yagona ilohiy kuch bo‘lgan. Bu 
qudratli ilohiy kuch bir-biridan bajaradigan vazifasiga ko‗ra farq qiladigan xudolarni yaratgan. 
Masalan, hali tepada osmon, pastda esa Yer bo‘lmasdan burun okean xudosi Apsu va dengiz 
xudosi Jiamata dunyoda hukmronlik qilgan. Keyinchalik Yer xudosi Geya, shamol xudosi 
Eol, Yer osti xudosi Pluton, Yer osti olov xudosi Vulkan, suv (dengiz) xudosi Neptun va 
boshqa xudolar odamlar e‘tiqodida paydo boMa boshlagan va ularga sigMnishgan. Lekin 
musulmon xalqlari yagona yaratuvchi Ollohdan boMak hech qanday xudo yo‗q degan 
fikrdadirlar. 
Demak, Olamda mavjud bo‗lgan turlicha geometrik ko‗rinishdagi to‗rsimon 
makonlarning birortasida bir paytning o‗zida kengayish kuzatilsa, boshqa joylarida siqilish 
bo‘lib turadi deb aytsa bo‗ladi. Turli joylarda uzluksiz sodir bo‘layotgan bunday jarayonlar 
Olam taraqqiyotining asosiy xususiyatlarini belgilab beradi. Shunga o‗xshash fikrni 
O‗zbekiston Milliy universitetining geografiya fakulteti dotsenti P.N . G ‗ulomov ham 
ta‘kidlagan. Olamning kelajak taqdiri esa moddiy jarayonlarning nisbati va o‗zaro ta‘siri bilan 
uzviy bog‗liq. Shubhasiz, u bir holatdan ikkinchi holatga o‗tib turadi. Har holda yuqorida 
ko‗rib o‗tilgan Olam taqdiri modellarining qaysi biri hayotiy ekanligini kelajakdagi yangi 
kashfiyotlar natijasi ko‗rsatadi. 

---