Ииршишнивп ■l/fl w eb-dizflyn ■

1.2.  Axborot  va  uni  taqdim  etishning  turli
 
ko‘rinishlari
Hozirgi  kunda  inson  faoliyatining  turli  sohalari  ichida  o ‘zining 
muhimligi  bilan  ajraiib  turuvchi  soha  —  bu   tashkiliy,  ya’ni  ishlab 
ch iq arish   va  xo'jalik  ham da  ijtimoiy  jara y o n la rn in g   boshqaruv 
so h asid ir.  Busiz  b a rc h a   so h a la rd a   faoliyat  yuritib  b o 'lm a y d i. 
Boshqaruv  axboroti jarayon  hisoblanib,  tizim lar  holatining  qanday 
o'zgarishiga  qarab  q o ‘yilgan  maqsadga  erishish  uchun  yetakchi 
yo'nalishdir.  Har  qanday  tizim  to'g'ri  va  teskari  aloqa  tamoyilidan 
iborat.
M a ’lumki,  axborotlarni  insonlar  bir-biriga  uzatish  jarayonida 
m atn  ko‘rinishdagi,  jadval  ko ‘rinishdagi,  tovush  ko ‘rinishdagi  va 
tasvir  ko'rinishdagi  signallardan  foydalanadi.
Axborotlarni  uzatish  turli  xil  usullarda,  ya’ni  xabarchi  yorda­
m ida,  pochta orqali,  transport vositalari yordam ida,  aloqa tarm og’i- 
dan  uzoq  masofaga  uzatish  yordamida  amalga  oshiriladi.  Aloqa 
ta rm o g ‘i  bo'yicha  uzoq  masofaga  uzatish  usulida  m a ’lumotlarni 
uzatish vaqtini sezilarli darajada kamaytiradi.  Buning uchun  maxsus 
texnika vositalari  mavjud.  Axborotlarni  yig'ish  va  hisobga  olishning 
te x n ik   vositalari  ish  jo y id a   o ‘rn atilg an   d a tc h ik la r   y o rd am id a 
axborotlarni avtomatik ravishda yig'adi  ham da  kompyuterga  uzatadi.
8

---

M atn  ko'rinishda  berilgan  axborotlarni
 
qayta  ishlash  texnologiyalari
M a ’lu m k i,  eng  k o ‘p  ta rq a lg a n   k o m p y u te r  te x n o lo g iy alari 
quyidagilardan  iborat:
—  m atnli  m a ’lum otlarni  ta h rir  qilish;
— jadval  va  grafik  ko'rinishdagi  m a ’lumotlarga  ishlov  berish.
M a tn la r  bilan  ishlash  u c h u n   m atn  m u h a rrirla rid a n   foy d a­
laniladi.  Hozirgi  paytda  ko ‘plab  m atn  m uharrirlari  ishlab chiqilgan. 
U m u m an,  ularning  vazifasi  bitta,  am m o  beradigan  imkoniyatlari 
va  ularni  amalga  oshirish  vositalari  turlicha.  Bu  grafik  muharrirlari 
va  elektron jadvallarga  ham   taalluqlidir.
F o rm a tla s h   vositasining  y o rd a m id a n   foydalanib,  hujjatn in g  
tashqi  ko'rinishini yaratish,  stilini o'zgartirish,  tagiga chizish,  kursiv 
harflarini  ajratish,  simvollar o ‘lcham larini  o ‘zgartirish,  satr  boshini 
ajratishi  ularni o ‘ng,  chap tom onlari va  markazga  nisbatan  tekislash 
va  ramka  (hoshiya)  ichiga  olish  m um kin.
Jadval  k o lrinishda  berilgan  axborotlarni
 
qayta  ishlash  texnologiyalari
Jadval  ko ‘rinishidagi  hujjatlar  h ar  qanday  korxonada  hujjat 
aylanishining katta qismini tashkil qiladi.  Elektron jadval  kom pyuter 
xotirasida joylashgan ikki o'lcham li  massivning satrlari va  ustunlarini 
o ‘zida  ifodalaydi.
Jadval  muharrirlari  ko‘plab  moliyaviy  va  m a ’muriy  masalalarni 
yechish  iinkonini  beradi.  M asalan,  oylik  m aoshni  hisoblash  va 
boshqa  hisobga  olish  masalalari:  sotuv  hajmini,  bozor  o ksishini, 
darom adlarni  tahlil  qilish;  foiz  stavkalari  va  soliqlarini  tahlil  qilish; 
moliyaviy  deklaratsiyalar  va  balans  jadvallarini  tayyorlash;  sotish 
hajmini  va  strukturasini  hisobga  olish  uchun  hisobchi  daftarini 
yuritish;  sm eta kalkulatsiyasi;  pul cheklarini  hisobga olish;  budjetga 
va  statistikaga  oid  hisoblashlar.
Tasvir  k o (rinishda  berilgan  axborotlarni
 
qayta  ishlash  texnologiyalari
Ixtiyoriy m atn yoki  hujjatda grafiklar,  diagram m alar,  chizm alar, 
rasmlar,  yorliqlarini  kiritish  ehtiyoji  grafik  m uharrirlarini  yaratish
9

---

zaruriyatini  hosil  qiladi.  G rafik  m u h a rrirla r  uskuna  v ositalardan 
i b o r a t   b o ‘lib ,  u l a r   o ‘ziga  m o s   a x b o r o t   t e x n o l o g i y a l a r d a n  
fo y d a la n ib ,  grafik  o b ra z la rin i  y a ra tish   va  o ‘zg artirish   im k o - 
niyatlarini  beradi.
G rafik   m u h a rrirla r  quyidagi  tu rd a g i  g rafik aiarn i  qayta  ish- 
laydi  (44J:
—  tijorat  grafikasi;
—  tasviriy  grafika;
—  ilmiy  grafika.
Tijorat  grafikasining
  axborot  texnologiyasi  aylanm a  diagram ­
m alar,  ustunli  gistogram m alar,  chiziqli  grafiklar  ham da  boshqa 
tipdagi  ikki  va  uch  oMchamli  grafik  ko ‘rinishda  elektron  jadvalli 
muharrirlarida,  m a ’lum otlar  bazalarida  va  alohida  lokal  fayllarda 
saqlanavotgan  axborotlarni  ekranga  akslantiradi.
Tasviriy grafikaning texnologiyasi  turli  xil  m atnli  hujjatlar uchun 
regular  va  noregular  struktura  k o ‘rinishdagi  foydalanuvchining 
rasmlari  tasvirini  yaratish  imkoniyatlarini  beradi.  Tasviriy  grafika 
texnologiyasini  am alga  oshiruvchi  m u h a rrirla r  foydalanuvchiga 
chiziq  qalinligi  va  rangi,  palitra  quymasi,  m atn n i  yozish  uchun 
shrift, oldin yaratilgan grafik  obrazlarini  tanlash  uchun  vosita beradi.
B undan  tashqari,  foydalanuvchi  rasm ni  o'chirish,  qirqish  va 
uning  qism ini  bir  jo y d an   boshqasiga  surishi  m um kin.  A m m o , 
tasvirlarni  slaydda,  maxsus  effektlar  va  ularni jonlantirish  rejimida 
k o 'r i s h   im k o n iy a tla r in i  b e ru v c h i  ( C o r e l D r a w ,  S to n y b o a r d , 
BDStudioM AX  va  boshqaiar)  inform atsion  grafik  texnologiyalar 
ham  bor.
Ilm iy  g r a f ik a n in g   te x n o lo g iy a si  k a rto g ra fiy a   m ^ s a la la ri, 
kimyoviy,  m atem atik  va  boshqa  formulalarni  o ‘z  ichiga  oluvchi 
ilmiy  hisoblashlarni  bezab  joylashtirish  u ch u n   xizmat  qiladi.
Kom pyuter  grafikasi  qollaniladigan  asosiy  sohalarni  ko‘rsatib 
o'tam iz:
1)  grafiklarni  chizish;
2)  kartografik-geografik,  tabiiy yoki  iqtisodiy  hodisalarni  o ‘zaro 
chegaradosh  m amlakatlar,  viloyatlar,  о  lkalar  va  shu  kabilarning 
aniq  tasviri;
3)  chizm a  va  konstruktorlik  ishlarini  avtomatlashtirish;
4)  modellashtirish  va  multiplikatsiya;
10

---

5)  tu rli  te x n o lo g ik   ja r a y o n la r n i  b o sh q a rish   —  real  d u n y o  
m a ss h ta b id a   in te rfa o l  rejim d a  ishlash.  T e x n o lo g ik   ja r a y o n n i 
eng  kerakli  n u q ta la rig a   o ‘rn a tilg a n   dastlabki  a x b o ro t  m a n b a y i 
b o ‘lgan  d a tc h ik la rd a n   kelayotgan  a x b o ro tla r  q iy m a tin i  vizual 
id ro k   qilish;
6)  nashr  ishiarini  avtomatlashtirish  va  chop  etishning  elektron 
usuli.  Reklama  va  san ’at  -   qandaydir  fikrni  ifodalash  va  estetik 
yoqimli  tasvirlar  orqali jam oaning  diqqatini  tortish.
Tasvir  k o (rinishda  berilgan  axborotlarni
 
qayta  ishlashning  umumiy  masalalari
Tasvir  k o ‘rinishida  berilgan  axborotlarni  kom pyuterda  qayta 
ishlash  texnologiyasi  xilma-xil  bo ‘lib, ju d a   ko ‘p  amaliy  masalalarni 
hal  qilishga  tatbiq  etiladi.  Axborotlarni  qayta  ishlashning bu  sohasi 
quyidagi  uch  vo‘nalishga  ajratiladi:
1.  K om pyuter  grafikasi  (C O M P U T E R   G R A P H IC S ).
2.  Tasvirlarni  qayta  ishlash  (IM A G E   P R O C E S S IN G ).
3.  Tasvirlarni  tanib  olish  ( C O M P U T E R   V IS IO N ).
Tasvir  ko ‘rinishga  ega  bo'lm agan  axborotlarni  vizuallashtirish 
(y a ’ni  tasvirni  yaratish)  m asalalari  bilan 
kom pyuter  g ra fika si
 
(COMPUTER  GRAPHICS)
  shug  ullanadi.
Vizuallashtirish  tasvirlanishi  zaru r  b o i g a n   obyektning  tasnifi 
(modeli)  asosida  bajariladi.  Hozirgi  paytda  vizuallashtirish  usullari 
va  algoritmlari  ju d a   ko ‘p  bo‘lib,  ular  nim ani  va  qanday  qilib  aks 
ettirish  bilan  bir-biridan  farq  qiladi.
Vizuallashtirishga  m isollar  (m urakkablashib  borish  tartibida) 
sifatida  quyidagilarni  ko ‘rsatish  mumkin:
—  funksiyalar  grafigi;
—  diagrammalari;
—  geografik  xaritalar;
—  animatsiyalar.
Shuni takidlab o ‘tish kerakki, grafiklar vaqtga nisbatan o ‘zgarmas 
(statik)  b o ‘ladi.
Tasvirlarni  qayta  ishlash  (IM A G E   P RO C ESSIN G )  —  bu
 
tasvirlarni  almashtirish  bilan  bog‘liq  masalalar

---

1 . 3 .   G r a f i k   m a ’l u m o t l a r n i   t a s v i r l a s h
Kompyuter  grafikasi  turlari
K om pyuter grafikasi  tasvirlarni  shakllantirish  usullariga  bog'liq 
holda  3  turga  b o ‘linadi  129,  34,  36,  37 1.
1.  Rastrli  grafika.
2.  Vektorli  grafika.
3.  Fraktal  grafika.
Ular  bir-birlaridan  tasvir  ko‘rinishdagi  axborotlarni  hosil  qilish 
va  qayta  ishlash  texnologiyalari  bilan  farq  qiladi.