Iii-semestr 1-Modul. Bolalar psixologiyasi va psixodiagnostikasi faniga kirish

5. Kuzalish metodining qanday turlari mavjud?
♦A. ichki, tashqi va kiritilgan kuzatish, standartlashtirilgan va stindartlashtirilmaigan
B. frontal va tanlanma
C. standjartlashtirilgan va standartlashtirilmagan
D. qo’shilib kuzatish, dala sharoitida kuzatish, uxlab kuzatish, begonaljimi
kuzatish, sog’lom bolalami kuzatish



III. BOLALAR PSIXOLOGIYASIMUAMMOLARINING O’RGANILISHI
Reja
1.L.S.Vigotskiyning madatiiy tarixiy konsepsiyasi. 2.A.N.Leont'evning feoliyat nazariyasi.
3.V.N.Myasishchevning mvmosabatlar psixologiyasida bola psixik taraqqiyoti qonuniyatlarining yoritilishi.


Maqsad: bolalar psixologiyasi sohasidagi tadqiqotlarda metodologik asos bo‘ladigan konsepsiyalar, nazariyalar bilan tanishisli.
Vazifalar: L.S.Vigotskiyning madaniy tarixiy konsepsiyasi, A.N.Leont'evning faoliyat nazariyasi, V N.Myasishevnitig munosabatlar psixologiyasida bola psixik taraqqiyoti qonuniyatlarining yoritilishini bayon qilish.
Tayancli tushunchalar: madaniy tarixiy konsepsiya, faoliyat nazariyasi, munosabatlar psixologiyasi.

1. L.S.Vigotskiyning madaniy-tarixiy konsepsiyasi

L.S. Vigotskiy (1896-1934) eng mashhur rus; psixologi va faylasuflaridan biridir. Olim o’z ilmiy qiirashlarida ilgari surgaii ko’plab g’oyalar bevosita bolalaming psixik taraqqiyotiga oiddir. L.S. Vigotskiyning oliy psixik fiinksiyalar shakllanishi haqidagi qonuni bolalar larbiyasi va ta’limini amalga oshirishda katta Jihamiyatga ega. Psixolog ilmiy qiziqishlarining markazida bolaning ijtimoiy-madaniy taraqqiyoti masalasi turadi. L.S. Vigotskiyning izlanislilari oliy psixik funksiyalar, ya’ni ixtiyoriy xotira va diqqat, tafiikkur, irodaviy harakatliimi bevosita miyaning faoliyati bilan tushuntirib bo’lmasligini, ushbu fijnksiyalaming mohiyatini tushunish uchun ulaming ildizlarini organizmdan tashqaridagi ijtimoiy muhitxian izlash lozimligini ko’rsatdi, Aynan L.S. Vigotskiyning ilmiy qarashlari ijtimoiy miihit ahamiyatini aniqlashtirishda muhim poydevor bo’lib :idzmat qildi.
L.S.Vigotskiyning fikricha, muhit oily psixik funksiyalaming taraqqiyot manbaidir. Muhitning taraqqiyotdagi ro’li yosh o’tishi bilan o’zgarib boradi. Shuning uchun muhibii absolyut em£is, nisbiy qabul qilish kerak. Insonda xulq atvoming tug’ma shakllari mavjud bo’lmaydi. Odamning psixik taraqqiyoti faoliyatning tarixan shakllangan turlari va usullarini o’zlashtirish orqali kechadi. Miyaning morfofizologik xususiyatlari va muloqot bola taraqqiyoti uchun sharoit sifatida xizmat qiladi. Taraqqiyotning asosiy harakatlantiruvchi kuchi ta’limdij.



L.S.Obuxovaning fikricha, L.S.Vigotskiyning katta xizmati shimdaki, u bolalar psixologiyasi faniga tarixiylik tamoyilini kiritgan. Ushbu tamoyilga ko’ra, psixik hodisalar harakatdagi narsa sifatida o’rganilishi loziin.
Miidaniy-tarixiy konsepsiya - L.S. Vigotskiy tomonidan XX asming 20-30 yillarida ishlab chiqilgan iiiscm psixik taraqqiyoti haqidagi nazariyadir. Konsepsiyaning asosiy mazmuni quyidagilardan tashkil topgan: mehnat qurolarrni isMatishi mfayli odam tabiatdan ajralib chiqqan. Tabiatga isMov berish uchun odam ushbu qurollardan foy^lacsa, o’z psixikasiga ta’sir ko’rsatish uchun u psixologik qurollarni qo’llaydi. Psixologik qurollitr belgilardan iboratdir. Ushbu qurollar ixtiyoriy psixik fiinksiyalar - ixtiyoriy diqqat va xotira, mantiqiy fikriash, irodaviy harakatlar va hokaz:olaming asosini tashkil etadi. Ixtiyorsiz psixik funksiyalarni L.S.Mgotskiy natural yoki tuban fimksiyalar, deb atagan, ixtiyoriy psixik fiinksiyalar ijtimoiy kelib chiqishga ega, belgilar bilan vositalangan, odam tomonidan ixtiyoriy ravishda amalga oshiriladigan fimksiyalardir. Ushu funksiyalar a w ^ boshqa odairdar bilan hamkorlik shakli sifatida paydo bo’ladi, so’ngra individuallashib boradi. Psixologik qurol - belgilarni egallash interiorizatsiya jarayonida amalga oshadi. Interiorizatsiya tufayli interpsixologik. munosabatlar intrapsixologik turdagi munosabatlarga aylanib boradi. Bu jarayon katta od^nning tarixiy taraqqiyot davomida shakllangan madaniy belgilar - vositalar yordamida ta’sir ko’rsatishi bilan boshlanadi. Keyinchalik bola atrof olamga (o’yinchoqlarga, hayvonlarga, bolalarga, kattalarga) ushbu belgilar bilan ta’sir ko’rsata boshlaydi. Shundan keyingina, unda o’z-o’ziga ta’sir ko’rsatish qobiliyaii shakllanadi. Bolaning quloqsizlik qilishi yoki o’quv faoliyatida orqada qolishi psixologik qurollarni o’zlashtirmaganlik natijasidir. Masalan, bola kiyim kiyishda ketma-ketlikni buzish xotirasining zaifligidan emas, balki ushbu jarayonri amalga oshirish uchun zarur bo’lgan psixologik qiirollami egallamaganligi tufaylidir, Shunday qurol sifatida, bolaga kiyimlfimi to’g’ri ketina-ketlikda kiyish tasvirlangan rasmlar taqdim etilishi mumkin.
Mad^y-tarixiy konsepsiyaning muhim g’oyalaridan bin rivojlanishning eng yaqin zonasi haqidagi nazariy qarashdan iborat. Rivojlanishning eng yaqin zonasi - bola rivojlanishining ayni vaqtdagi darajasi bilan kelajakdii erishish murrikin bo’lgan taxminiy darajasi o’rtasidaigi vaqtinchalik masofadan iborat. Bu zonaga yetiknagan, ammo yetilish jarayonida bo’lgan funksiyalar kiradi. Bolaning aktual



rivqjlanish darajasi uniiig bugungi kundagi taraqqiyot darajasini, bola rivojlanishining eng yaqin zonasi ertangi kunda bola o’z taraqqiyotida erishishi mumkin bo’lgan taraqqiyot darajasmi ifodalaydi. Rivojlanishning eng yaqin zonasini bola katta odam yordami bilan bajara oladigan vazifalar darajasi belgilaydi. Agar bola o’zi uchun qiyin bo’lgan vazifani katta odam yordami bilan bajara olsa, bu vazifa bola rivojlanishining eng yaqin zonasida joylashgan bo’ladi.
L.S.Vigotskiyning fikricha, psixik taraqqiyotning harakatlimtiruvchi kuchi ta’limdir. Ta’lim psixik taraqqiyotni o’z ortidan tortadi va uni tezlashtiradi. U kulilgan natijani berishi uchun taraqqiyotdan oldin bo’lishi, ya’ni rivojlanishning eng yaqin zonasiga mo’ljal olishi lozim.
L.S.Vigotskiy o’z konsepsiyasida bola psixik taraqqiyotining 4 asosiy qonunini ta’riflab berdi. Bu qonunlar quyidagilard;£tn iborat;
1. Bola taraqqiyot ritmlarining farqlanish qonunii. Bu qonunga ko’ra bolaning rivojlanishi o’z sur’atlariga ega, bu syr’atlar vaqt ritmiga to’g’ri Itelmaydi. Shuning uchun chaqaloqlikdagi hayotning 1 yili o’stnirlikdagi 1 yilga teng bo’lmaydi;
2. Bola taraqqiyot idagi metamorfoza qonimi. Bu qonunga ko’ra, rivojlanish sifat o’zgarishlaming zarjiridan iborat. Bola kamroq biladigan, qo’lidan kami'oq narsa keladigan odam emas, balki psixikasi sifat jihatdan kattalar psixilrasidan farqlanuvchi mavjudotdir;
3. Bola taraqqiyotining notekislik qonuni. Bu qommga ko’ra, bola psixikasining har bir tomoni o’z taraqqiyotining optimal davriga ega bo’ladi, har xil psixik fimksiyalar notekis, noproporsionaJ rivojlanadi;
4. Oliy psixik fuiiksiyalaming shakllanish qonuni. Bu qommga ko’ra, har qanday oliy psixik fimksiya awal bolaning aitrofdagilar bilan bo’lgan munosabatida namoyon bo’ladi, keyinchalik u individual sohaga ko’chadi. Shuningdek, L.S.Vigotskiyning ta’kidlashicha, bola taraqqiyotida barqaror davrlar inqirozU davrlar bilan almashadi. Inqirozlar ikki yosh dfivri tutashgan joyda, bola psixikasi va xulq- atvoridagi eski xususiyatlaming yo’qolib, yangilari shaMlanishi davrida ro’y beradi.
Demak, L.S.Vigotskiy psixologiyada madaniy-tarixiy yondoshuvga asos solgan. Mazkur yondashuv bolalair psixologiyasidagi nazariy va amaliy muammolami haJ. qilishda ham katta ahamiyatga egadir.