Iii. Fanning asosiy o’quv materiallari

Yaylovshunoslik fanining shakllanish va rivojlani-shining qisqacha tarixi; uning turdosh fanlar bilan munosabati va aloqalari

• Ozuqa etishtirish tarixi, o‘z navbatida, 2 bosqichga ajratiladi:
• O‘simlik qoplamidan oddiy foydalanish bosqichi;
• O‘simlik qoplamini tubdan o‘zgartirish, ularda maxsus ozuqa etishtirish manbalarini barpo etish va yaxshilash bosqichi.

Bevosita qorako‘lchilik yaylovlarini o‘rganish masalasiga kelsaq uni O‘zbekiston xududi misolida shartli ravishda 3 davr (bosqich)ga ajratish mumkin.

• Bevosita qorako‘lchilik yaylovlarini o‘rganish masalasiga kelsaq uni O‘zbekiston xududi misolida shartli ravishda 3 davr (bosqich)ga ajratish mumkin.
• 1-davr – (1820-1920 yillar) o‘lkamiz tabiati, o‘simlik-larning tarqalishi, ularning turlari va miqdorini aniqlashda dastlabki ilmiy qadamlar, ma’lumotlar yig‘ish davri.
• 2-davr - (1920-1950 yillar) yaylovbop maydonlarni kompleks tekshirish o‘rganish davri. Bunda Yaylovlarda tarqalgan o‘simliklar qoplami, hayvonot dunyosi, tuproqlari batafsilroq o‘rganilgan. Dexqonchilik va chorvachilikni rivojlantirishda yaylovlar holatini baholash masalalariga mukammalliroq yondashilgan. Yaylovlardan samarali foydalanishning ilmiy asoslarini ishlab chiqishga jiddiy yondoshila boshlangan va muayyan natijalarga erishilgan.
• 3-davr -o‘tgan asrning 50 chi-yillaridan hozirgi kungacha. Respublikamiz yaylovshunosligi tarixi va uning shakllanish bosqichlariga chuqurroq nazar tashlar ekanmiz, soha va fanning o‘tgan asrning 60-yillaridan e’tiboran ancha ravnaq topganini va sezilarli natijalarga erishilganini nazarda tutmoqdamiz. Buni, dastlab tadqiqotchilar sonini ancha ko‘payganligida, bajarilgan tadqiqotlarning samaradorligi ham ancha oshganligida ko‘zga tashlanadi.

Qoraqalpog‘iston Respublikasi va viloyatlar bo‘yicha yaylov fondining anish dinamikasi, ming.ga

Nomlanishi	2012 yil ma’lumotlari	2015 yil ma’lumotlari
Qoraqalpog‘iston Respublikasi	4856.0	4640,7
Andijon	21.9	21,2
Buxoro	2684.5	2674,1
Jizzax	738.3	730,9
Qashqadaryo	1487.6	1466,7
Navoiy	10008.7	9137,5
Namangan	153.3	153,1
Samarqand	795.2	795,7
Surxondaryo	851.7	861,7
Sirdaryo	-	23,6
Toshkent	392.1	421,6
Farg‘ona	24.6	24,5
Xorazm	172.2	162,8
Respublika bo‘yicha	22209.7	21114,1

ViloYatlar	Jami Yaylov maydoni, ming/ga	SHu jumladan suv bilan ta’minlan- ganligi		Suv bilan ta’minlanma- ganligi
		ming/ga	%	ming/ga	%
Qoraqalpog‘iston Respublikasi	4856,0	4492,3	92,5	363,7	7,5
Buxoro	2684,5	2416,3	90,0	268,2	10,0
Jizzax	738,3	723,9	98,0	14,4	2,0
Qashqadaryo	1487,6	1487,6	100	-	-
Navoiy	10008,7	8270,5	88,2	1738,2	11,8
Samarqand	795,2	516,2	64,9	279,0	29,1
Surxondaryo	851,7	817,0	89,6	34,7	10,4

Viloyatlar bo‘ylab ham yaylovlar maydonlari bir tekis taqsimlangan emas. Chunonchi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Navoiy, Buxoro, Jizzax Qashqadaryo viloyatlari asosan cho‘l mintaqasi yaylovlaridan iborat.

• Viloyatlar bo‘ylab ham yaylovlar maydonlari bir tekis taqsimlangan emas. Chunonchi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Navoiy, Buxoro, Jizzax Qashqadaryo viloyatlari asosan cho‘l mintaqasi yaylovlaridan iborat.

Tabiiy yaylov va pichanzorlarning hozirgi holati.

• Qorako‘lchilikning ravnaqida o‘ta muhim hisoblangan bir masala- hozirgi kundagi Yaylovlar holatiga bir nazar tashlaylik. Ta’kidlamoq joizki, endigi kunda qorako‘lchilikda foydalanib kelinayotgan yaylov maydonlarining uchdan biri turli darajada inqirozga uchragan yoki uchrashmoqda.
• Yana bir muhim masala-yaylovlarning suv bilan ta’minlan-ganlik darajasi qo‘yidagi raqamlar bilan ta’riflanadi.

• Hozirgi kunda Respublikamiz yaylovlarida 2 mingga yaqin shahtali quduqlar, mingdan ortiq artezian skvajinalari, 200 ga yaqin buloqlar va 1.1 ming km truboprovodlar mavjud. Boshqacha qilib aytadigan bo‘lsak, mavjud yaylov maydonlarining 88%ga yaqini suv bilan ta’minlangan, xolos.
• Hozirgi paytda qorako‘lchilik yaylovlari holatini Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi ma’lumotlari asosida tahlil qiladigan bo‘lsak, qo‘yidagilarni ta’kidlash joiz; mavjud yaylov maydonlarining 7.3 mln.gasi yoki 40.7% inqirozga uchragan. Inqirozga uchramagan yoki kamroq inqirozga uchragan maydonlar miqdori 59.3% dan oshmaydi.

Jumladan, eng ko‘p maydonlar 4.1 mln. ga yoki 43.8% Navoiy viloyatida, Qoraqalpog‘istonda -1.5 mln. ga (43.4%), Buxoro viloYatida - 1.2 mln.ga (37.6%), Surxondaryo viloyatida - 0.205 mln. ga (41.2%) ni tashkil qiladi. Qolgan viloYatlarda inqirozga uchragan yaylov maydonlari unchalik katta emas va viloyatlar bo‘ylab quyidagicha taqsimlanadi: Samarqand viloyatida- 117.3 ming ga yoki 23.6%, Qashqadaryo viloyatida- 185.7 ming ga yoki 24.5%, Jizzax viloyatida- 168.4 ming yoki 25.4%.

• Jumladan, eng ko‘p maydonlar 4.1 mln. ga yoki 43.8% Navoiy viloyatida, Qoraqalpog‘istonda -1.5 mln. ga (43.4%), Buxoro viloYatida - 1.2 mln.ga (37.6%), Surxondaryo viloyatida - 0.205 mln. ga (41.2%) ni tashkil qiladi. Qolgan viloYatlarda inqirozga uchragan yaylov maydonlari unchalik katta emas va viloyatlar bo‘ylab quyidagicha taqsimlanadi: Samarqand viloyatida- 117.3 ming ga yoki 23.6%, Qashqadaryo viloyatida- 185.7 ming ga yoki 24.5%, Jizzax viloyatida- 168.4 ming yoki 25.4%.