Iii-bob. Shaxs og‘ishgan xulqining mexanizmlari tayanch tushunchalar

Konstrukt tushunchasi. Shaxs mohiyatini interpretatsiya qilish uchun maxsus analiz birligi – konstrukt ishlatiladi. “Konstrukt” termini tushuncha so‘ziga o‘xshash bo‘lib, materialni umumlashtiradi va voqea-hodisalarni oldindan aytib berish imkonini yaratadi.
Ilmiy tushuncha – bu aloqaning mantiqiy tasdig‘i bo‘lib, deduksiya yo‘li bilan hodisalarning haqiqiy aloqasini tushuntirib berish mumkin. Ilmiy tushunchaning asosiy xususiyatlari quyidagilar:

• 
  voqea-hodisalarni umumlashtirish;
  
• 
  ular o‘rtasidagi aloqani tasdiqlash;
  
• 
  yangi hodisalarni oldindan aytib berish imkoniyati.
  

Shaxs konstrukti tushunchasi Kelli tomonidan kiritilgan.
Shaxs konstrukti alohida olingan mavjud narsalardagi o‘xshashlik va ularning boshqa elementlardan farqli jihatlarini namoyon etishi bilan xarakterlanadi. Konstruktlar bipolyar tushunchalar shakliga ega (oq-qora, egoist-altruist va b.). Shunisi bilan ular ilmiy tushunchadan ajralib turadi. Bundan tashqari, ilmiy tushuncha tabiatda mavjud bo‘lgan voqea-hodisalarga tegishli bo‘lsa, shaxs konstruktlari esa sub’ekt tomonidan yaratilgan hisoblanadi.
Konstrukt – tajribani mantiqiy shakllantirish vositasi. U shakllanadigan va tushuntirishda foydalaniladigan elementlar turli xil predmetlar, ularning xususiyatlari, shuningdek, odamlar va ularning munosabatlari bo‘lishi mumkin.
Shunday qilib, konstruktlar olamni tushuntirish usuli va vositasi hisoblanadi. Turli hil faktlar kuzatuvchi nuqtai nazariga, uning konstruktlariga muvofiq qarab chiqiladi. Masalan, baland va past, mehribon va yovuz odamlar o‘rtasidagi o‘xshashlik va farqlarni tasdiqlash konstrukt shakllanishiga olib keladi.
Konstruktlarning paydo bo‘lishi va ularning tiplari. Konstruktlar shakllanishining umumiy usuli shundan iborat-ki, unga ko‘ra ularning tashkil topishi uchun uch element zarurdir. Bu elementlardan ikkitasi o‘xshash, uchinchisi esa ulardan farqli bo‘lishi kerak. Ikki elementning o‘xshashlik belgisi – o‘xshashlik qutbini, ularning uchinchi elementga qarama-qarshi belgisi esa kontrast qutbni shakllantiradi. Bu yerda elementlar – olamdagi mavjud narsalar va ob’ektlar. Ob’ektlar turli xil xususiyatlarga ega bo‘lib, ularni tushunish sub’ekt tomonidan tanlangan konstruktga bog‘liqdir.
Konstruktlar uch turga bo‘linadi:

1. 
   cheklangan;
   
2. 
   konstellyator;
   
3. 
   propozitsional.
   

Cheklangan konstrukt – elementlarni faqat konstruktning o‘z ichidagina tushuntirishga imkon beradi. Misol uchun, agar bu – kitob bo‘lsa, demak bu faqat kitobdir.
Konstellyator konstruktlar – uning elementlari bilan bog‘liq qanchadir miqdordagi muqobillarni qayd etadi. Bu turdagi konstruktlar stereotip tafakkurni ta’minlaydi: “agar bu kitob bo‘lsa, u holda u bir qancha sahifalar va matnlardan iborat bo‘lib, ustida muqovasi bo‘ladi”.
Propozitsional konstruktor alohida xususiyatlarni boshqa elementlarga tegishli hisoblamaydi. Shu konstruktor hisobiga ob’ektga nisbatan falsafiy yondashuv ifodalanadi: “Kitob – bu bilim manbai”.