Ii qism VIII bob. Didakòikaning predmeòi va uning vazifalari

Abdulla Avloniy.

 Òurkiy guliston yoxud axloq. Ò., „O‘qituvchi“,  1992- y,

23- bet.

---

85

tushunchasini Yan Amos Komenskiy (1592—1670) ham ana shu

yo‘sinda sharhlagan. Uning bu boradagi fikr-mulohazalari 1657- yilda

nashr etilgan „Hammaga hamma narsani o‘qitishning universal

san’ati ifodalangan buyuk didaktika“ nomli asarida bayon qilingan.

Komenskiy didaktika faqat o‘qitish san’atidangina emas, balki

tarbiyalash san’atidan ham iboratligini qayd qilgan va tarbiya har

tomonlama axloqiylik yo‘nalishidagi fe’l-atvorni shakllantirishning

zarur sharti ekanini ham uqtirgan.

Didaktikani yuqoridagicha tushunish XIX asr boshigacha, ya’ni

taniqli nemis pedagogi va faylasufi Iogan Genrix Gerbart (1776—

1841) didaktikaning asosiy nazariyasini ishlab chiqqunicha davom

etgan. Binobarin, u didaktikani pedagogikaga bo‘ysunadigan tar-

biyalovchi ta’limning yaxlit va ziddiyatsiz nazariyasi sifatida talqin

qiladi.

Gerbart va xususan, uning izdoshlari ana shu nazariyaning

rolini hisobga olib, didaktikaning asosiy vazifasini — darsda bayon

qilinadigan material ekanini rad etdilar. Gerbart konsepsiyasiga

muvofiq, o‘qituvchi, asosan, o‘quvchilarni yangi o‘quv materiali

bilan tanishtirishga doir harakatlarini tahlil qilishi lozim edi.

XVIII asrda shveysariyalik pedagog I. G. Pestalossi kamol

toptiruvchi ta’limning prinsiðlari tizimini asosladi. XIX asrda esa

nemis pedagogi A. Disterveg o‘zining „Nemis o‘qituvchilari uchun“

qo‘llanmasida o‘quv jarayonini faollashtiradigan talablarning butun

bir kompleksini taklif qildi. Fan va texnika shunday tezlikda taraqqiy

topmoqdaki, maktab ta’limi bilan ularning ketidan quvib yetish

mumkin emas. Lekin maktabni bitirgan yoshlar, albatta, o‘zlari

bilmaydigan ilmiy kashfiyotlarga, jamiyatni rivojlantirishning bozor

iqtisodiyotiga asoslangan yangi tizimiga duch keladilar. Lozim

darajadagi aqlga, irodaga va hissiyotga ega bo‘lgan kishilargina notanish

ma’lumotlarni tezroq o‘zlashtirib olishi mumkin.

Bilim va malakalarni tarkib toptirish naqadar zarur bo‘lsa-da,

hozirgi didaktika ana shu soha bilangina chegaralanib qola olmaydi.

Endilikda o‘quvchilarni kamol toptirishda optimal natijalar

beradigan o‘qitish jarayonining ilmiy-pedagogik asoslarini ishlab

chiqish  zarurati tug‘ildi. O‘quvchilarning kamol topishi ta’lim

jarayonida amalga oshishi sababli bilim va malakalarni o‘zlashtirishga

qaratilgan didaktik prinsiðlar ma’lum natijalarni beradi. Lekin vazifa

qandaydir natijalarga erishishdan emas, balki o‘quvchilarni kamol

toptirish uchun o‘qitishning eng yuqori samaradorligini ta’min-

lashdan iboratdir.  Buning uchun esa o‘quv jarayonining qurilishini

---

86

ishlab chiqish kerak. Didaktikada tarbiyalovchi dunyoqarashni

shakllantirish masalalari ko‘riladi, ta’lim jarayonida o‘quvchilarda

mustaqillikni, tashabbuskorlikni va shaxsning boshqa ayrim sifatlarini

tarbiyalash vazifalari tahlil qilinadi. Mana shunday muhim

masalalarning ko‘rib chiqilishi maktabdagi ta’lim-tarbiyaning birligini

ta’minlashga xizmat qiladi. O‘z-o‘zidan ayonki, mazkur vazifani

amalga oshirish uchun zarur ilmiy-pedagogik asoslarni yaratish

didaktika sohasidan ko‘ra ko‘proq tarbiya nazariyasiga taalluqlidir.

O‘qitish negizi yuksak axloqli qilib kamol toptirishdan iborat. Ana

shunday harakatlarda o‘qishga da’vat qilish, o‘qituvchi bilan

o‘quvchilarning o‘zaro munosabatlari va ta’limning metodlari

masalalari boshqacha tus oladi.