|
SOʻZ BIRIKMASI — ikki yoki undan ortiq mustaqil soʻzning tobe grammatik aloqa (moslashuv, boshqaruv yoki bitishuv) asosida birikishi natijasida hosil boʻlgan, borlikdagi narsa va hodisalarning nomini bildiradigan sintaktik tuzilma — nutq birligi: ignaning koʻzi, kitobni oʻqimoq, oydin kecha va b. Har qanday Sb. birdan ortiq mustaqil soʻzning birikuvidan hosil boʻladi, tuziladi va 2 qismdan — hokim va tobe qismdan tashkil topadi: oliy maʼlumot (oliy — tobe qism, maʼlumot — hokim qism).
Sb. komponentlarining tarkibiga koʻra sodda va murakkab turlarga bulinadi. Komponentlarining har biri bir soʻz shakliga teng boʻlgan Sb. sodda Sb. hisoblanadi: sayroqi qush, yigirma xonadon, tez yugurmoq kabi. Komponentlari yoki ulardan biri birdan ortiq soʻzdan, suz birikmasidan iborat boʻlgan birikmalar murakkab Sb. deyiladi. Mas, oliy maʼlumotli mutaxassis (oliy maʼlumotli — tobe kiyem, mutaxassis — hokim qism).
Tarkibidagi hokim qismning qaysi soʻz turkumidan boʻlishiga koʻra S b. ning 2 turi farklanadi: ot Sb., feʼl Sb. Ot Sb. hokim komponenti feʼldan boshqa turkumga oid soʻz (ot, son, ravish) bilan ifodalangan Sb. dir (yuk mashinasi, barcha oʻquvchilar, goʻzal qishloq va b.). Feʼl Sb. hokim kismi feʼl bilan ifodalangan Sb. laridir (bogʻni aylanmoq, kitob oʻqimoq, tez yurmoq kabi). Tarkibidagi tobe soʻzning sintaktik vazifasiga koʻra 3 turi farklanadi: aniqlovchili Soʻz birikmasi (yangi kitob), toʻldiruvchil i Sb. (ukamni oʻynatdim) va holli Sb. (tez gapirmoq, qishlokla yashamoq).
Soʻz birikmasi mazmun va ohang tugalligiga ega boʻlmaydi, fikr ifodalamaydi va shu xususiyati bilan sintaktik birlik boʻlmish gapdan farklanadi.
XULOSA
So‘zimiz yakunida shuni aytishimiz mumkinki, o‘zbek tili so‘z boyligiga ega, uning turli ma’no qirralari, juda ko‘p imkoniyatlari mavjud. Barcha imkoniyatlar esa nutq jarayonida voqelashadi. O‘zbek tilidagi birliklarning nutq jarayonida hosil qiladigan ma’nolari, ularning qo‘llanilishidagi umumiylik va chegaralanganlik, adabiy asarlardagi ishtiroki kabi qator masalalar funksional stilistika, xususan uning alohida ko‘rinishi — badiiy adabiyot tili muammolari bilan har qachongidan ham jiddiy shug‘ullanishni taqozo qiladi.
Til faktlari tahlili ularning uslublararo taqsimlanishining birqadar shartli ekanligini ko‘rsatadi. Ana shu shartlilik tufayli bu uslublarning umumiy va xususiy tomonlarini ham aniqlash mumkin bo‘ladi. Tilning grammatik qurilishi va umumiste’moldagi so‘zlar barcha uslublar uchun umumiy bo‘lsa, ular xizmat qilayotgan ijtimoiy sohalarning talablariga muvofiq keladigan til birliklaridan tanlab foydalanish va buning oqibatida paydo bo‘lgan chegaralanish farq qiluvchi tomonlardir.
O‘zbek tili badiiy uslubiga ham ana shu shart-sharoitlardan kelib chiqib yondoshishdan shu narsa ma’lum bo‘ladiki, uning paydo bo‘lishi uzoq, adabiy-tarixiy davrni o‘z ichiga oladi va ildizlari xalq og‘zaki ijodi hamda XI—XII asrlarda yaratilgan adabiy-badiiy asarlarga borib taqaladi. «Qutadg‘u bilig», «Hibbat ul-haqoyiq», «Guliston bit-turki», «Xusravu Shirin» asarlarining leksikasi badiiylikka xizmat qiluvchi birliklar tilimizda o‘sha davrlardan boshlab guruhlana boshlaganligini ko‘rsatadi.
Badiiy uslubning alohida lisoniy alomatlarga ega ekanligi badiiy adabiyot tili doirasida boshqa «noadabiy» uslublarga xos til elementlarining ishtirok etishiga qarshilik ko‘rsatmaydi. Adabiy til normasiga muvofiq kelmaydigan elementlarning badiiy matnda ishlatilishi ham asar muallifi tomonidan ongli ravishda «buzilishi» deb qaraladi. Ularning ishtiroki tasodifiy emas, balki ko‘pchilik holatlarda hayotiy bir hol sifatida qabul qilinadi.
Ko‘p uslublilik badiiy adabiyot tilida funksional uslublar ishtiroki va ularning badiiy-estetik vazifaga xizmat qilishidan kelib chiqadigan xarakterli xususiyat sanaladi. Turli uslublarga xos bo‘lgan vositalarning ishtirok etishi badiiy matnning ichki mohiyatiga mos keladi. Bu o‘rinda matn til birliklaridagi nozik ma’nolarning ham reallashuvida hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi.
Garchi badiiy nutqda tildagi barcha funksional uslublarga xos elementlar turli nolisoniy sabablarga ko‘ra ishtirok etsa-da, ular bilan badiiy uslub o‘rtasiga tenglik alomatini qo‘yib bo‘lmaydi. Aniqlik, ta’sir-chanlik va mantiqiylik kabi nutqiy talablar har bir funksional uslubda, jumladan badiiy uslubda ham o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘ladi. Badiiy uslub ifodadagi obrazlilik nuqtayi nazaridan publitsistikaning badiiy adabiyotga yaqin janrlarida yozilgan asarlar uslubigagina muvofiq kelishi mumkin. Personaj nutqining strukturasi esa uni so‘zlashuv uslubiga ham yaqinlashtiradi. Har ikki holatda ham markaziy figura inson va uning faoliyati ekanligi bu yaqinlikka sabab bo‘ladi.
Badiiy uslubning keng qamrovliligi alohida olingan adabiy asar, ma’lum shoir yoki yozuvchi, adabiy oqimlar hamda maktablar uslubidagi lingvistik alomatlarni ham o‘zida mujassam etishni taqozo qiladi.
Badiiy uslubning xarakterli belgilari unda morfologik, sintaktik, leksik, frazeologik birliklarning ishtirok etishida ko‘rinadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
