Ii bob. Uzum navlarida uchrovchi zamburug’lar va ularnining o’ziga xos xususiyati

Tadqiqod metodlari: Dissertatsiya ishida hozirgi kundagi eng ilg’or amaliy jihatdan ko’plab bo’lgan marshrutli, mikologik, fitopatologik va qiyosiy tahlil usullaridan foydalanilgan.
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati Oltinsoy tumani uzum bog`larida tarqalgan zamburug’ turlari tarkibini aniqlanganligi, hamda ularning mavsumiy rivojlanishi, o‘simlik turlari, turkumlari va oilalari bo‘yicha tarqalishini asoslanganligi bilan izohlanadi. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati Oltinsoy hududida olib boriladigan monitoring ishlarida hududda uchraydigan uzum navlaridagi zamburug‘ kasalliklarini aniqlash, profilaktikasi va qarshi kurash chora-tadbirlarini takomillashtirishga xizmat qilishi bilan asoslanadi. Bundan tashqari bo’yicha tavsiyanoma tayyorlangan bo’lib, ushbu tavsiyanomadan Tabiiy fanlar fakulteti 2 kurs Biologiya talabalarda mikologiya fanini o’rganishda, O’simliklarda uchrochi zamburug’li, bakteriyali va virusli kasalliklarni amaliy jihatdan o’rganishda kata ahamiyatga ega deb hisoblaymiz.
Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi. Dissertatsiya kirish, 3 bob, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati hamda ilovalardan iborat.

I BOB. TADQIQOT HUDUDINING TABIIY – GEOGRAFIK TAVSIFI VA TADQIQOT METODLARI

1. 
   Oltinsoy tumaning tabiiy – geografik tavsifi
   

Oltinsoy tumani, Surxondaryo viloyatidagi tuman. 1981-yil 23-noyabrda Shoʻrchi va Denov tumani qismlaridan tuzilgan. Viloyatning Denov, Boysun, Shoʻrchi, Qumqoʻrgʻon tumanlari bilan chegaradosh. Maydoni 0,56 ming km². Aholisi 184,942 ming kishi (2022 yil 1-aprel holati). Tumanda 9 qishloq fuqarolar yigʻini (Vaxshivor, Dugʻoba, Mirshodi, Oltinsoy, Oqarbuloq, Oqoltin, Xoʻjasoat, Chep, Qarluq) bor. Tuman markazi — Qarluq qishlogʻi.
Tabiati. Oltinsoy tumani Surxondaryoning shimoliy qismidagi serunum tekislikda joylashgan. Yer yuzasi sharqqa tomon pa-sayib boradi. Gʻarbiy chekkalari Kera-gotogʻ etagiga tutashib ketadi. Tuman markazidan Oltinsoy daryosi, shimoldan janubga tomon Hazarbogʻ kanali oqib oʻtadi. Relyefi, asosan, tekislik va adirlardan iborat. Balandligi 400–700 m.
Iqlimi quruq, tipik subtropik iqlim. Yillik oʻrtacha harorat 15,9°. Yanvarning oʻrtacha harorati 2,6°. Eng past harorati —25°. Iyulning oʻrtacha temperaturasi 32—33°. eng yuqori temperatura 46°. Yillik yogʻin 240– 260 mm. Vegetatsiya davri 230 kun, Baʼzan kuchli shamollar esadi. Tuproqlari oʻtloqi-botqoq, boʻz tuproqlar. Yovvoyi oʻsimliklardan shuvoq, shoʻra, yantoq, bodom, pista, togʻ rayhoni, doʻlana, rovoch, alqar va boshqa oʻsadi. Yovvoyi hayvonlardan boʻri, tulki, jay-ran, kalamush, qoʻshoyoq, yumronqoziq, koʻrsichqon, jayra, toʻqaylarda toʻqay mushugi, qobon, chiyaboʻri, qushlardan mayna, soʻfitoʻrgʻay, kaklik, qaldirgʻoch, koʻrshapalak, gʻoz, oʻrdak, sudraluvchilardan oʻqilon, gekkon, koʻzoynakli ilon va boshqa bor.
Aholisi, asosan, oʻzbeklar, tojik, rus, tatar va boshqa millat vakillari ham yashaydi. Aholining oʻrtacha zichligi 1 km² ga 260 kishi.
Xoʻjaligi. Tuman xoʻjaligi asosan qishloq xoʻjaligiga ixtisoslashgan. Sanoat, transport, aloqa korxonalari bor. Qishloq xoʻjaligida bogʻdorchilik asosiy oʻrin tutadi. Ayniqsa, tokchilik rivojlangan. Paxta, don ekinlari, sabzavot, poliz ekinlari ham ekiladi. Sanoat korxo-nalaridan Oltinsoy "Sharob" samarali ishlamoqda. "Sharob" korxona-si 1982 yilda Denov vino-aroq zavodi tarkibidan ajralib chiqqan. Bir yilda 800 ming dekolitr vino ishlab chiqariladi. "Portveyn", "Jasorat", "Muskat", "Kagor" mahsulotlari mashhur. Oltinsoy tumanida 2 qoʻshma korxona, 5 yirik sanoat .korxonasi, 172 kichik va xususiy korxona bor.
2018 yilda qishloq xoʻjaligida sugʻoriladigan yerlar 12,4 ming ga, shu jumladan, 4,1 ming ga yerga paxta, 4,2 ming ga yerga don ekinlari, 578 ga yerga sabzavot, 90 ga yerga poliz ekinlari ekiladi, 852 ga bogʻlar, 5,5 ming ga tokzorlar bilan band. Oltinsoy tumanida 16 shirkat xoʻjaligi, 120 fermer xoʻjaligi bor.
2021-yilning oktyabri oyida Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev tomonidan Surxondaryo viloyati Oltinsoy tumanini meva va bogʻdorchilikka moslashtirish hamda 5000 gektar yer maydonlarida uzumzorlarni yangilash toʻgʻrisida topshiriqlar berilgan edi. Ushbu ijroni taʼminlash maqsadida shu yilning Surxondaryo viloyati Oltinsoy tumani hokimligida Oʻzbekiston Respublikasi Qishloq xoʻjaligi Vazirligi, Innovatsion rivojlanish Vazirligi, Oʻzbekiston Respublikasi Suv xoʻjaligi Vazirligi, Oʻzbekiston Respublikasi investitsiyalar va tashqi savdo Vazirligi hamda Oʻzbekiston Respublikasi yer resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat kadastri davlat qoʻmitasi rahbarlari ishtirokida kengaytirilgan yigʻilish boʻlib oʻtdi.
Yigʻilishda Oltinsoy tumanida 70-80 yillarda barpo etilgan uzumzorlarni yangi bozorbop navlarga, yaʼni in vitro texnologiyasi yordamida yetishtiriladigan sogʻlomlashtirilgan uzum koʻchatlariga almashtirish lozimligi qayd etildi. Shuningdek suv masalasi oʻrtaga tashlanib, tomchilatib sugʻorishga oʻtish chora-tadbirlarini yanada jadallashtirish kerakligi taʼkidlandi. Shu bilan birga uzumni qayta ishlash korxonalarini tashkillashtirish, xoʻraki uzum navlarini eksportini yoʻlga qoʻyish va logistika kompaniyalarini tashkil qilish maqsadida Oltinsoy tuman qishloq xoʻjaligi fermerlarini birlashtirib, yirik korporatsiyalar tashkil qilish masalalari muhokama qilindi.
Innovatsion rivojlanish vaziri Ibrohim Abdurahmonov OʻzR FA Genomika va bioinformatika markazida uzumda in vitro texnologiyasi boʻyicha olib borilayotgan keng koʻlamli ishlar haqida maʼlumotlar berib oʻtdi. Oltinsoy tumanidagi uzumlarni in vitro texnologiyasi orqali koʻpaytirish va koʻchatchilik startaplarini tashkil qilish boʻyicha loyihalar tanlovini eʼlon qilinishi haqida kelishib olindi. 2 oy muddat davomida zamonaviy texnologiyalarga asoslangan yangi loyihalar ishlab chiqish vazifasi topshirildi. Bu rejalarni amalga oshirishda ilmiy-tadqiqot muassasalari bilan hamkorlikda tashkil qilish zarurligi qayd etildi. Yangi tokzorlar in vitro usulida koʻpaytirilgan virussiz kasalliklardan holi boʻlgan tok koʻchatlari bilan taʼminlanishi va tokzorlarning har tomonlama talabga javob berishi uchun ilmiy tavsiyalar, yoʻriqnomalar ishlab chiqilishi ham shu yoʻnalishdagi loyihalarning uzviy qismi boʻladi.
Oltinsoy tumanining iqlimini chuqur tahlil qilgan prof. L.N. Babushkinning ma’lumoti bo’yicha, tumaning ayrim hududlarida yil bo'yi o'simlik vеgеtasiyasi davom qiladi. Yoz esa 6 oygacha cho'ziladi. Oltinsoy mamlakatimizning nisbatan salqin tumanlaridan bo'lishi bilan birga, bu еrda bulutli kunlar ko’proq.
1.1.1- jadval
Ilmiy-tadqiqot olib borilgan yillardagi tuproq yuza qatlamining harorati
( Oltinsoy meteostansiyasi ma`lumotlari bo`yicha, 2018-2020 yillar)

Yillar	Oylar												O`rtacha yillik
	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X	XI	XII
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14
Tuproq yuzasining o`rtacha harorati
2018	4	5	11	20	27	30	31	28	26	15	8	5	17.5
2019	2	4	12	22	30	33	35	30	25	17	10	5	18.75
2020	6	7	14	20	29	36	37	37	29	18	12	2	20.6
Tuproq yuzasining maksimum harorati
2018	18	20	31	51	60	65	67	64	56	39	22	18	42.6
2019	14	19	32	44	60	69	67	63	56	41	28	17	42.5
2020	17	17	27	36	48	65	68	68	58	47	29	10	40.1
Tuproq yuzasining minimum harorati
2018	-1	-1	4	11	16	17	18	17	12	8	2	0	8.6
2019	-5	0	5	12	15	18	19	16	11	8	3	2	8.7
2020	0	2	6	11	14	17	18	17	11	6.8	4	-3	8.7

1.1.2- jadval

Ilmiy-tadqiqot olib borilgan yillardagi ob-havo ma`lumotlari
( Oltinsoy meteostansiyasi ma`lumotlari bo`yicha, 2018-2020 yillar)

Yillar	Oylar															O`rtacha yillik
	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X			XI		XII
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11			12		13			14
Havoning o`rtacha harorati
2018	5.2	5.4	11	20,6	25,7	27,5	28,9	28	23		16	8,2		7,1			17,2
2019	2	6,8	12,9	20,6	26,1	29,3	28,9	27.1	21,8		16,7	11,9		7,8			17,6
2020	6	7,5	13,4	17,6	22,1	28,1	31,3	27,9	22,1		18,6	11,4		2,4			17,3
Havoning o`rtacha maksimum harorati
2018	13,2	13,6	19,7	30,3	36	38,1	39,5	39,7	35	26,2			16,2		14,6			26,8
2019	9,6	14,9	22,2	30,2	36,7	40,2	38,8	37,5	33	27,1			20,7		14,2			27,1
2020	12,9	15,6	21,5	24,7	30,2	37,8	38,8	39,2	33,5	29,8			19,6		8			26
Havoning o`rtacha minimum harorati
2018	1,2	0,8	5,3	13,5	17,4	18,5	19,5	18,5	14,3	9,6			3,5		2,8			14,5
2019	-2,5	1,9	6,7	13,7	17,3	19,6	20,2	18,3	13	10,1			6,5		4			10,7
2020	1,9	3,8	7,8	12,5	15,6	19,6	19,5	18,9	13	10,8			6,2		-1,7			10,6
O`rtacha yog`in miqdori, mm
2018	61	25,6	43	10	0	0	0	0	0	14			38,8		22			214,4
2019	46,4	80,3	62,4	2,8	5,2	0	0	0	0	0			27		63,2			237,3
2020	71,9	57,3	63,4	69	0	0	0	0	0	12,1			93,7		-3			402,4