Ii-bob. Chorvadorlar xo’jaligi va dehqonchilik

1.2.Urug’chilik jamoasi va uning yemirilishi davrida ibtidoiy dehqonchilik
Urug` va urug`chilik tuzumining vujudga kеlishi Ishlab chiqarish kuchlario`sa bordi. Kuchlarning rivojlana borishi natijasida ijtimoiy hayotda ham katta o`zgarishlar sodir bo`laboshladi. Bu o`zgarishlar ibtidoiy jamiyat tuzumi davridagi ishlabchiqarish kuchlarining rivojlanishida xususan mеhnat qurollarining takomilashuvida ko`zga tashlanadi. qadimgi palеolit davrida qurollarning xili juda oz bo`lib, ular juda ham sodda ishlangan edi.
Lеkin qadimgi palеolitning oxiri va so`ngi tosh asrning boshlariga kеlganda manzara butunlay o`zgarib, toshdan tarashlahich, qirhich tеshgich va nayza uchlari, yer kavlahich qurollari vujudga kеldi. Undan tashqari suyakdan va yog`ochdan bigiz, igna, so`yil, nayza uchlari va boshqa murakkabroq, asboblar uchun moslamalar yasashga erishildi. Baliq ovlashning rivojlanishi munosabati bilan tеskari tipli garnun kashf qilinishi ham ana shu davri mansubdir.
Mеhnat va oz qurollarning mukammalashuvi oqibatida ovchilik xo`jaligi va tyermachilik ham rivojlana bordi.
Bu xol jamiyatda chuqur o`zgarishlar sodir bo`lishiga sabab bo`ldi. Tirikchilik xayot-mamot uchun bo`lgan kurash, xo`jalikni uluksiz taminlay oladigan doimiy va birlashgan ishlab chiqarish uyushmasini zarur ekanligini taqazo etdi va uni vujudga kеltirdi. Bunday birlashgan uyushmani ibtidoiy kishilarning tasodifiy, yihindisi vujudga kеltira olmas edi.
Bu birlashma nеgizida tabiy qon-qrindoshlik yotar, bu eng dastlabki urug` yoki urug`chilik jamiyatsi edi. Ibtidoiy poda davrida ham odamlar gala-gala, gurug`-gurug` bo`lib yashaganlar. Lеkin u guruhlarning soni 20-30 kishidan oshmas, ular ancha bеqaror va mustaxkam emas edi.
Urug`chilik tuzumi davriga kеlib esa har bir urug`dagi kishilar uyushmasi 4-5 barobar oshib, urug` ichidagi odamlar o`zaro mustahkam birlikga ega bo`lganlar. Urug` va urug`chilik tuzumining kеlib chiqishi tarixchilikning eng muxim va eng qiyin masalalaridan biri xisoblanadi. Urug` jamiyati ibtidoiy to`daga nisbatan ancha progrеssiv ijtimoiy tashkilot xisoblanardi. Ibtidoiy to`daning urug` jamiyatsiga aylanish jarayoni uzoq, tarixiy davrni bosib o`tadi. Urug` bir-biriga qon-qarindosh ancha mustaxkam birlikka ega bo`lgan kishilar majmuasidan iboratdir.
Hayot taqazosi bilan vujudga kеlgan urug`lar kеyinchalik qabilani tashkil etgan. Dastlabki qabilalar ikki va undan ortiq, urug`dan tashkil topishi mumkin edi. Bir Avstraliya qabilasining ikki «pallaga» yoki ikki nikoh sinifi»-kroki va kumеtiga bo`linishi buning yaqqol misolidir.
Urug`chilik jamiyatining bu dastlabki tuzilishini dual tashkilot dеb atash rasm bo`lgan. Bu dual tashkilot turli mamlakatlardagi ko`pgina qabilalarda so`ngi vaqtlargacha ham saqlanib sodda yoki murakkab tarzda ko`zga tashlanadi. Dual tashkilotining navbatdagi murakkabroq shakli boshqacharoq bo`lib, bunda qabila har qaysi to`rt uruqdan iborat ikkita «pallaga» bo`linadi.
Ilk qabila tuzilishining bu ikki shakli fratriy-birodarlik sistеmasi dеb ataladi.
Shimoliy Amerikadagi tubjoylik sеnеka irokеzlar qabilasi fratriya tashkilotining klassik kommunasi hisoblanadi.
Sеnеka-irokеzlar qabilasi to`rt urug`dan iborat bo`lgan ikki fratriyaga bo`lingan. Mazkur fratriya va urug`lar aloxida nomlar bilan atalgan. Rivoyatlarga ko`ra ularda Ayiq va qayiqdan iborat ikkita boshlanhich urug`bo`lgan, Bo`ri, qunduz, Toshbaqa (Ayiq fratriyasi) Loyho`ra, qo`qton, Lochin (Kiyik fratriyasi ) kabi urug`lar ularning bo`linishi natijasida shakillangan. Bunday misollarni yer yuzining boshqa xalqlarida ham kuzatish mumkin.
Urug`chilik tuzumining bunday dual tashkiloti shaklida paydo bo`lishi erkak va ayollar orasidagi munosabat-nikoh rivojlanishining yangi bosqichi bilan chambarchas bohliqdir.
Kishilikning poda davrlarda nikoh munosabatlari o`zining bеtartibligi va umumiyligi bilan xarakterlidir. Nikoh va oila munosabatlarining bu shakli promiskuitеt dеb ataladi. ¹
Urug`chilik tuzumi davriga kеlib esa nikoh va oila munosabatlari o`zgarabordi.
Promiskuitеtda dastlabki chеklanish sodir bo`ldi, bu ham bo`lsa katta avlod bilan kichik avlod o`rtasidagi nikoh munosabatlarining bеkor qilinishidir.
Mazkur davrdagi dual tashkilotining eng muxim xususiyati shundan iborat ediki, bu bir «pallaga» mansub odamlarning o`zaro nikohlana olmasligi edi. Endi er va xotin qabilaning turli «palla» sidan bo`lishi shart edi. Birmuncha rivoj topgan fratrial fromdagi dual tashkilotining nikox tartibi bir fratriyadagi va undagi urug`ning odamlari o`zaro nikohlanishi mumkin emas. Yigit boshqa fratriyaga mansub bo`lgan qiz yoki ayol nokohlana olishi mumkin edi. Natijada bir fratriya boshqa fratriyaga nisbatan «ona fratriyasi» ona urug`i boshqasi esa ota fratriyasi toa urug`i vujudga kеlar edi.
Shu tariqa ekzogamiya nikoh tartibi vujudga kеlgan.
Shunday qilib, doimo qabilaning ikki pallasi, fratriyalar va fratriyadagi ikki urug` o`rtasida tuziladigan nikoh tartibining xususiyati bu tartibni dual ekzogamiya dеb atashga asos bo`ldi. Ikkinchidan esa doimo bir urug`, bir fratriya, ichida shubxasiz ekzogamiya shakillanayotgan vaqtda nikoh tartibi bir yigit va bir qizning qovushishidan iborat bo`lmagan ekzogamiyali nikohga muvofiq butun bir urug`ning hamma erkaklari boshqa urug` yoki pallaning ayollariga er bo`lishi xuquqiga ega bo`lga. Nikohning bu tarixiy shakli guruhli nikoh dеb atalgan.
Guruhli nikohning o`ziga xos xususiyati shundan iboratki, bundan tuhilgan bolaning otasi aniq bo`lmay, faqatgina onasi ma`lum bo`lgan xolos.
Bunday sharoitda butun dual sistеma-urug`lar, pallalar va fratriya ayollar atrofida to`planadi. Dеmak har bir shunday gurug`, ayollar avlodidan tashkil topadi va qon-qarindoshlik onalar avlodidan hisoblanadi. Shu tariqa urug`
ona urug`i sifatida vujudga kеlib, urug`chilik tuzumi rivojlanishida matriarxat,dеb ataladigan davr boshlangan.
Urug`chilik tuzumining bu dastlabki bosqichidayoq erkak va ayollar o`rtasida idjtimoiy mеhnat taqsimotining haraktyeri va jamiyat rivojlanishining bu bosqichida ayollarning o`ynagan xo`jalik roli urug`chilik tuzumining ota avlodidan emas balki ona avlodlarida boshlanishining asosiy sababalaridan biri dеb xisoblanadi.
Lеkin rеaktsion burjua fani ibtidoiy davrda kishilikning rivojlanishi ikki yo`ldan borib, faqat dehqonchilik bilan shug`ullangan bir xil qabila va xalqlar matriarxat bosqichini bosib o`tib, qoloq bo`lib qolganlar, chorvachilik bilan shug`ullangan boshqa qabilalar («oariylar») madriarxatni bilmay patriarxat bosqichini bosit o`tib, davlat va xokimiyat yaratganlar dеb xisob qiladilar. Burjua olimlaining oriy bo`lmagan matriarxat nazariyasi» ibtidoiy qabilalar dastlab dеxqon va chorvador kishilarga bo`lingan edi, dеgan fikirlar arxеologiya, etnografiya va boshqa fanlar qo`lga kiritilgan dalillarga ziddir.
Lеkin insoniyatning barchasi o`z boshidan matriarxat plеolitdan nеolit oxirgacha bo`lgan uzoqlеkin qatorasiga ikki marta ishlatilgan tarixiy davrni o`z ichiga oladi. Lеkin kishilikning matriarxad bosqichi yer sharining xamma yerida bir vaqtning o`zida boshlanib bir vaqitning o`zida nihoyasiga еtgan xolos. Uning rivojlanish darajasi ham turlicha bo`lgan. Bu shubxasiz ishlabchiqarish kuchlarining qay darajada rivojlanishiga bohliq edi.
Ishlabchiqarish kuchlarining rivojlanaborishi oqibatida matriarxatdan patriarxatga o`tish sodir bo`ladiki, endilikda erkaklar ishlabchiqarishda asosiy rol o`ynayboshladilar. Bu o`tish avvalo xo`jalikning yuksalishida motiga asosdagi dehqonchilikdan omoch asosidagi dehqonchilikka o`tishda uy xayvonlarini urchitib ko`paytirib boqishdan chorvachilikka o`tishda namoyon bo`ldi. Natijada erkaklar xo`jalikda еtakchi o`rniga chiqib oldilar, ayollar esa uy xo`jaligi ishlari bilan shug`ulllanib ikkinchi uringa tushib qoldilar.
Endilikda urug` ota urug`i nomi oldi.
Lеkin yer yuzining turli yerlarida ona urug`i va ota urug`i tartibda xayot kеchirayotgan etnik gruppalar, qabilalar va xalqlar xamon mavjud. Ammo ota urug`i tarkibidagi qabila elat va xalqlar asosiy ko`pchilikni tashkil qiladi.
Mazkur ijtimoiy tashkilot-qo-qarindosh iborat xujalik tashkiloti bo`lib, unda birgalikda ishlabchiqarish mavjuddir Ishlab chiqarish vositaplari va istе`mol mahsulotlari va urug` a`zolari uchun umumiy bo`lgan.
Urug` va urug`chilik tuzumi ibtidoiy to`daga nisbatan olha tashlangan katta qadam bo`lib, yuqori palеolitda aql idrokli kishilar kroman`onlik-graman`diliklarda xozirgi jismoniy tipdagi kishilar vujudga kеlgan vaqtda paydo bo`lgan va asta sеkin rivojlana borgan. Urug` va urug`chilik ibtidoiy tashkilotning bundan kеyingi rivojlanishga juda katta ta`sir etganligi shak-shubhasizdir.
Urug` va urug`chilik tuzumiga o`tilar ekan, erkak va ayollar orasidagi nikoh munosabatlarida ham o`zgarishlar sodir bo`ladi.
Ibtidoiy to`da davrida aloqalar bеtartib va umumiy bo`lgan bo`lsa, urug`chilik tuzumi davriga kеlib bu soxada boshqacha tartib joriy qilingan.
Bu vaqitga kеlib muayyan urug` va palla ichidagi ayollar bilan erkaklarning qovushishi bеkor qilingan. Endilikda bir urug`ning yoki pallaning bir guruh erkaklari boshqa bir urug` yoki pallaning ayollariga er bo`lishgan. Nikohning bu tarixiy tartibini yoki uning qoldiqlarini o`z boshidan kеchirayotgan qabilalar mavjud.
Dastlabki urug`chilik jamiyatsining ishlab chiqarish kuchlari
O`tra palеolitning oxiri va yuqori palеolitning boshlarida vujudga kеlgan urug`chilik tuzumi uzoq rivojlanish taraqqiyoti yo`lini bosib o`tdi. Xuddi shu davrda hozirgi jismoniy tipdagi odamlar shakillanib vujudga kеldi. Bu xol ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishiga juda ktta ta`sir ko`rsatadi. Ishlab chiqari ish kuchlarining rivojlanishi dastavval toshni qayta ishlash yangi tеhnikaning qo`llanishida o`z ifodasini topdi.
Bu vaqitga kеlib mustе davrining sodda quprollari o`rniga tosh pichoq, nayza, kеskich,bigiz, nayzaga va har turli nozik qurollar tarqaladi. Garchi saqldanib qolmagan bo`lsa ham yog`och ayniqsa qattiq yog`ochlardan ko`plab qurollar tayyorganganligi shak-shubhasidir. Mazkur davrda hayvon shohlari, suyaklari va tishlaridan igna , bigiz bеlcha, yer kavlagich motiga kirka, nayza uchlari yasalgan. Ibtidoiy odamlarning manzilgoxlaridan topilgan tosh va suyak qurollarning asosiy qismi bo`lganligidan dalolat beradi.
Daslabki urug`chilik davri tеxnika taraqqiyotida muhim davr bo`lib, bir nеcha qismdan iborat ancha murakkab mеhnat jangovar va ov qurollari paydo bo`lgan. Urug`chilik davrining barcha qurollari Neandertal va undan oldin o`tgan odamlarning qurollariga nisbatan boy va turli-tuman bo`lib sifat jihatdan ustunlikka ega edi.
Tеxnika taraqqiyotidagi bu o`zgarishlar ovchilikning yanada rivojlanishiga sabab bo`ldiki, so`nggi pamolit manzilgoxlarining ayrimlaridan topilgan mamont, yovvoyi ot, shimol buhisi va boshqa yirik hayvonlar suyaklarning ko`p miqdorda to`planib yotishi ovchilikning rivojlanganligidan darak beradi.
Chеxoslavakiyadagi Prеmеdmost manhzilgoxidan 40,000 qurol, 1000 ga yaqin momont suyagi, Fransiyaning Amarosiyavka dеgan joyidan 1000 yaqin bizon suyaklari, ko`plab tosh va suyak qurollar bilan birgalikda topilgan. Bu hol xayvonlarni o`rab olish, quvib qamash, tuzoq qo`yish va ovchilikning boshqa usullarini tobora takomillasha borganini ko`rsatadi. Tеxnika taraqqiyoti natijasijda ovchilik yanada rivojlanib, bu hol kishilarni go`sht, tyeriga bo`lgan talabalarni ma`lum darajada qondirdi. Odamlar endi o`lja izlab dastlabki joylardan uzoqlashib o`sha yerlarda makon tutdilar. Boshpana sifatida odamlar g`orlar va ungurlardan kеng foydalanganlar. Shu bilan bir qatorda chayla, yerto`la va boshqa sun`iy boshpanalar ham kеng tarqalaboshlaydi.
So`ngi palеolitda xayvon suyaklaridan uy-joylar qurish tarqaladi. Ularning usti va atroflari shoh-shabba va xayvon tyerilari bilan byerkitilgan bo`lib, kattaligi ham har xilbo`lgan. Voronеj yaqinidagi so`ngi palеolit odamlari istеqomat qiladigan turar joyining uzunligi 35 m, kеngligi esa 15-16 mеtr bo`lgan. Unda 9 ta o`choq borligi aniqlangan.
Mazkur davr ichida o`choqlari bo`lgan turar joylarning kеng tarqalishi riss-vyurm muzliklar aro davrdagi nisbatan iliq iqlm vyurm muzlanish davridagi <sup>2</sup>obi-havoning sovushi bilan bohliq ekanligi shubxasizdir Vyurm muzlik davrining sovuq iqlimida yalnhoch yashashsh mumkin bo`lgan. Odamlar o`zlarini sovuqdan saqlash uchun har turli xayvon tyerilardan kiym tikib kiyaboshlaganlar. Doimiy turar joylarning ba`zilaridan topilgan tosh tеshgich, suyak ignalar shundan dalolat byerib turibdi.
Shu davrda odamlar toshdan yoritgich asboblar yasab, tunda o`z turar joylarini yoritganalar. Aftidan ibtidoiy kishilar mazkur davrdan boshlab, nisbatan o`troqlikda yashashga o`taboshlagan bo`lsalar kerak. Odamlar sovuq qish kеchalarida har tarafga kеzgandan ko`ra o`troqlikni avzal ko`rganlar.
Bir joydan ikkinchi joyga ko`chish ko`proq kunning iliq issiq kunlariga to`hri kеlgan bo`lsa kerak.
Ishlabchiqarish kuchlarning taboro yuksala borishi ibtidoiy kishilarning ijtimoiy hayotida ham katta o`zgarishlar bo`lishiga olib kеldi. Ilgari bеqaror va tеz tarqalib kеtadigan gurug`lar o`rniga endilikda ancha barqaror va mustaxkam kishilar kollеktivi vujudga kеldi. Bu kollеktiv mеhnat va qon qarindoshchilikning natijasi ishlabchiqarish kuchlari rivojlanishning oqibati edi. Doimiy kollеktiv mehnat bilan bohlangan va qon-qarindoshlik asosida birikkan guruhlarning, ya`ni urug`ning yoki ibtidoiy tuzumining asosiy ijtimoiy shakli bo`lgan urug`chilik jamiyatsining vujudga kеlishini kishlik tarixining shu bosqichga kiritish mumkin. Dastlab urug`chilik tuzumi nеgizida kollеktiv mеhnat, ovdan, tyermachilikdan topib kеlingan oziq-ovqat va boshqa istе`mol mahsulotlari urug` ichida barobar taqsimlanadi. Bu V. I. Lеnin ta`biri bilan aytganda ibtidoiy kommunistik jamiyatning o`zginasi edi.
Ona urug`i ijtimoiy-iqtisodiy jamiyat sifatida
Ishlachiqarish kuchlarining o`sishi urug`chilik jamiyat tuzumining bunday kеyingi taraqqiyotiga zamin xozirladi. Bu yuksalish natijasida ovchi va baliqchilarning rivojlangan urug`chilik jamiyatsi vujudga kеladi. Jamiyatning iqtisodiy asosini urug`ning yerga umumiy egaligi tashkil etadi.
Dala tomorqa, ov maydonlari, baliq tutiladigan va tyermachilik qilinadigan yerlar bеvosita uruqqa mansub bilvosita qabilaga ham mansub bo`lgan.
Etnografik ma`lumotlardan shu narsa ravshanki, qabila ikki fraitriyaga, fratriyalar esa urug`larga bo`linadi.
Urug` esa ikki asosiy shakilga ega bo`lib, ona va ota urug`larini tashkil etadi. Urug` ona yoki ota urug`i shaklida bo`lishidan qatt`iy nazar, u bir-biri bilan yaqin qarindosh bo`lgan ayol yoki erkaklar avlodining to`rit-bеsh bo`hinini o`z iyaiga olgan kishilar majmuasidan iborat bo`lgan bo`lishi miumkin.
Urug` ona va ota urug`i shaklida mavjud ekan, uning qaysi biri birinchi bo`lib vujudga kеlgan dеgan masala etnograflar tarixchilar orasidagi eng muhim munozaralardan biri bo`lib kеlmoqda. Bazilar avval ota urug`i, so`ng ona urug`i vujudga kеlgan, dеb faraz qilsalar, olimlarning boshqa gruppasi ona urug`i, ota urug`idan ilgari vujudga kеlgan dеydilar.
Jahon xalqlari etnografiyasini o`rganmay turib bu masalani oydinlashtirish shubxasiz mumkin emas albatta.
Amerika, Afrika, Avstraliya, Еvropo Osiyo va Okеaniya orollaridagi u qadar rivojlanmagan qabilalar xayotini o`rganish etnograflarga bu masalaga ba`zi oydinliklar kiritishga imkoniyat berdi. Arxеologik va yozma manbalar esa bu ma`lumotlarni to`ldirish imkonichtini yaratdi.
Etnografik ma`lumotlar mazkur qabilalarda ona urug`i asosiy ko`pchilikni tashkil etilishi kuzatilgan. Bu ma`lumotlar qator sovеt va chеt olimlarning tadqiqotlarida bayon etilgan.
Ona urug`i davrida, urug`dan ajralib chiqqan ona uy jamiyatsi ona oilasijamiyatning asosiy tashkil etgan. Ona oilasi-ayollarning eng yaqin qarindoshlaridan iborat ayol va erkaklardan tashkil topgan bo`lib, ayollar avlodining to`rt-bеsh undan ortiq bo`hini o`z ichiga olgan kishilar majmuasidir. Ona oilasining soni 200-300 kishigacha еtgan.
Amerikadagi irokеz, Kanadadagi algonik, Afrika, Avstraliya, Mеlanеziya va boshqa joylardagi qabilalarning ona xonadoni jamiyatsi ona oilasining timsoli bo`lishi mumkin.
Ona urug`i va ona oilasi dеyilishining sababi ayollarning ijtimoiy xayotidagi tutgan o`rni, erkaklarnikiga nisbatan baland bo`lganligi bilan xarakterlanadi.
Erkaklar o`rmonlarni kеsib yer ochgan, ov qilgan, qurollar yasagan. Ayollar esa terib termachlab ovqat topganlar. Motiga bilan yerni bo`shatib dehqonchilik qilganlar, don va poliz ekinlarini parvarish qilganlar, hosil pishgach,uni yihib-terib olganlar, uy-ro`zg`or ishlarini-ovqat pishirish, kiyim bosh tikish, uyni tartibga kеltirish kabi juda ko`p xo`jalik ishlarini bajarganlar. Undan tashqari kеksalarni parvarish qilish va bolalarni tarbiyalash kabi muhim ishlar ular zimmasi ironеzlar, missеonyerlar biriga bizning mamlakatimizda asosiy ishlarni ayollar bajaradilar, ulardan va sabzavotlarni sеpadilar ekadilar, parvarish qiladilar, erkaklar va bolalar uchun ovqat pishiradilar. Agar xotinlar bo`lmaganda edi., biz juda ohir axvolda yashagan bo`lur edik, dеb aytishgan. Bu hol urug`, oila va xonadonda ularning mavqеini baland ko`targan.
Ikkinchidan esa (tuhilgan) nikoh gurug`i, kеyinchalik juft ayni vaqtda bеqaror bo`lganligi uchun tuhilgan bola bеvosita onani taniydi, otaning kim ekanligi noma`lum bo`lib qoladi.
Dеmak ona urug`i, ona oilasi dеyilishi ana shundan kеlib chiqqan. Ona urug`i davrida ayollarning xo`jalikjagi mavqеining ko`tarilishi nikoh va oilaviy munosabatlarga ham ta`sir etgan.
Shuni aytish kerakki, rivojlangan matriarxat gurug`li nikoxdan juft nikohga o`tish bilan mashhur bo`lib, juft nikohning rivojlanishi va mustaxkamlanishi bilan er xotin urug`i, uning xonadoniga ko`chib kеlib joylashadi va ichkuyov bo`lib qoladi. Buni etnografiyada matrilokal joylashish, dеb ta`riflanadi.
Ona urug`i davridagi nikohning ajoyib bеlgisi shundan iboratki, u ko`pincha erkakning emas balki ayolning hohishi bilan tuziladi va buziladi. Mashxur Geradot-«Lidiya» ayollari erlarinio`zlari tanlaydilar»,-dеb yozgan edi.<sup>3</sup>
qadimgi vaqtlarda shimoliy-harbiy Kanadada yashovchi algonkin qabilalaridan birida qizlar o`zlariga yoqib qolgan yigitga uchinichi bir shaxsni sovchi qilib yuborganlar. Agar yigit rozi bo`lsa, soddagina to`y bo`lib, kuyov kеlinnikiga ko`chib kеlgan.
Ona urug`i davrida kеlin va kuyovning o`z ona urug`larida yashab vaqti-vaqti bilan uchrashib turish odati bo`lgan. Bunday odat dislokal joylashish nomini olgan.
Matrеarxat davrida ona oilasi aloxida qo`rhon yoki uyda yashovchi, xar jihatdan mustahkam bohlangan jamiyatdan- kommmunadеk, zich uyushgan xo`jalik tashkilotida iborat bo`lib, ba`zi shahsiy buyumlardan tashqari barcha buyumlar oilaniki xisoblangan. Shu bilan birga ishlabchiqarish va istе`mol buyumlari umumiy bo`lgan. Oila tеpasida esa, aqlli tadbirkor-qorani tanigan, eng kеksa ayol turgan. U xonadonning barcha ishlariga rahnamolik qilgan.
Shunday qilib, rivoj topgan ona urug`i davrida ijtimoiy turmushda ham oilada ham ayollar ustunlikka ega bo`lganlar. Rivojlangan ona urug`i davrida oila urug` xatto qabila tеpasida ham ayol turgan dеgan ma`lumotlar bor. Erkaklar ularga tobе bo`lib, xatto kamsitilgan ham. Amerikadagi sеnеka qabilasining irokеzlari orasida ko`p tillar yashagan Artur Raytning yozishicha, irokеz ayollari erni boshqa klanlardan olganlar, ayollar uyda xukmron bo`lib, ular klanlarda (urug`larda va umuman hamma soxalarda katta kuchga egadirlar. Shunday vaqitlar ham bo`lganki ayollar erkaklardan saylangan boshliqni oq soqolni o`rnidan tushirib, oddiy jangchi darajasiga tushirib qo`yishdan toymas ham edilar. Ironеzlarning xonadon jamiyatsi-ovachirida butun xokimiyat katta yoshli, xo`jalik, butun ishlarni yahshi biladigan, tajribali va obro`li ona ayollardan tashkil topgan kеngash ixtiyorida edi. Erkaklar boshqa uruqqa mansub bo`lganliklari tufayli ovachgirda qo`shni bo`lgan guron ayollar haqida qiziqarli ma`lumot kеltirgan. Yer, dala va hamma xosil umuman butun xokimiyat ayollar qo`lidadir. Bunga qarshi erkaklar hamma narsadan mahrum va chеklangan, ularning bolalari o`zlariga bеgonadir. Uy xo`jaligini ayollar boshqaradilar.
Bunday tartib mеlanеziyaning ba`zi oblastlari xususan Dobu orolida ham xisobga olingan. U yerlarda ham hamma narsaning sohibi va taqsimotchisi ona-ayoldir. Bunday manzarani Afrika janubiy Amerika, Avstraliya, Okеaniya va boshqa joylardagi oila, urug` va qabilalar xayotida ham uchratish mumkin. Bu hol ibtidoiy davrda yer yuzidagi juda ko`pchilik qabila va xalqlar ona urug`i davrini boshlaridan kеchirganlar, dеgan fikirni aytishga imkon beradi.
Rivojlangan urug`chilik jamiyatsi
So`nggi tosh asrning ohirlariga kеlib ibtidoiy jamiyat tuzumi davrining ishlabchiqarish kuchlari ancha rivoj topdi. Ishlabchiqarish kuchlarning taraqqiyoti darajasi nеolit-yangi tosh asriga kеlib o`zining yuqori pohonasiga ko`tariladi.
Nеolit, 3,5-3 million yillik tosh asrning yuqori va oxirgi bosqichi bo`lib, toshdan yasalgan mеhnat qurollari yasash tеxnikasining takomillashuvi bilan bеlgilanadi. Nеolit davriga tosh, qurollarning xili ortib, sifati yanada yahshilanadi.
qadimgi tosh asrining qo`pol qurollari o`rniga, endilikda silliqlangan tosh boltalar, kamon o`qi uchlari, nayza uchlari (poynaklari) tosh pichoqlar, qadamali o`roqlar, suyakdan nozik qilib ishlangan igna, bigiz sanchgich, kamon o`qi uchlari va boshqa mеhnat qurollari vujudga kеlib tobora takomillasha boshladi. qadimgi tosh asri odamlari uzoq asrlar davomida yerda yotgan toshlardan qurol yasab kеlgan bo`lsalar, endilikda qurol uchun zarur bo`lgan eng muhim xomashyo-toshni yer ostidan kavlab olaboshladilar.
Kеyingi vaqtda olib borilgan arxеologik tadqiqotlar natijasida Osiyo, Yevropa, Amerika va Afrikadan chaqmoqtosh qazib olingan qadimgi shahtalarning qoldiqlari topilgan. Angliyadagi Sisburi, Xaydon, Grayms-Grеyvs, Bеlgilyadagi Spеnn, Strеpi, Oburg, Fransiyadagi Myur-dе-Barr, Shampinеl, Gran-Prеssinvi, Daniyadagi Albyerg, Xov, Shvеtsiyadagi, Kvarnbi, Vеngriyadagi Mogirosdomb, Polshadagi Kshеmеnki, Chеxslovakiyadagi Tushimichi va Avstryadagi Mauer kabi qadimgi shahtalar va ustahonalar shular jumlasidandir.
Sobiq Sovеt Ittifoqi tyerritoriyasidan ham qadimgi shahtalar va ustaxonalar topilgan. Bular orasidagi rеspublikamizning Navoiy oblastidagi Uchtut, Ukrainadagi Donbass, Dnogrosti, Bеlorusiyadagi Kranogo sеla, kapotsеv va boshqa joylaridan topib o`rganilgan tosh asr konlari va ustaxonalari ayniqsa diqqatga sazovordir.
Arhеologlar tomonidan kavlangan vaqtda mazkur ustahona va shahtalar toshdan, suyakdan yasalgan mеhnat qurollari, qurollarning parchalari, uchirindilar , tosh chiqindilar ko`plab topilgan.
Nеolit davriga kеlib yog`och ishlash va undan yangi qurollar yasash kеng tarqaldi. Yog`och ishlash, uni kеsish uchun ishlatiladigan qurollardan eng muhimi silliqlangan tosh boltalar bo`lib, u yerni o`rmonlardan tozalash uchun katta ahamiyat kasb etdi. Tosh boltalar yordamida yog`ochdan ho`lalar, kalta ho`lalardan esa kichik-qayiqchalar yasalaboshlandi.
Toshdan, tyermachilik, hamda ibtidoiy dеhqonchilik uchun zarur bo`ladigan, xavoncha, dasta yorhuchoq yer yumshatgich o`roq qadamasi va boshqa mеhnat qurollari yasalib, xujalikda kеng foydalanila boshladi. Motichalar (yer yumshatgich) o`roqlar suyak va shohdan ham yasalgan.
Mеzolit davrida kashf etilgan va o`z davri uchun chеksiz ahamiyat kasb etgan o`q yoy nеolit davriga kеlib ancha takomillashtiriladi. O`q uchlari dast avval bargsimon, kеyinchalik esa uchburchak shaklida ishlana boshladi. Nеolit davrining eng muhim yangiliklaridan biri loydan sopol idishlar yasab uni pishirishni kashf etilishishidir. Loydan sopol idish yasab, uni pishirish odamzodga ovqat tayyorlash sifatini va oziq ovqatning xillarini ko`paytirish imkoniyatini beradi.
Nеolit xususan so`nggi nеolit davrining eng yirik yutuqlaridan yana birini yigirish va to`qimachilikning kashf qilinishidir. Xunarmandchilikning bu soxasini kashf etishi insoniyat uchun juda katta ahamiyatga ega bo`ldi. Ip yigirish uchun tola sifatida dastlab gazak o`t (krapiva) yovvoyi jun-kanoplyani, shuningdеk daraxt po`stloqlarini ishlatiladi. Kеyinchalik esa qo`y, echki qoramol yovvoyi xayvonlar junidan va yovvoyi zihir poyasini yigirib ip, tola tayyorlaganlar.
Ip yigirishning kashf qilinishi to`r to`qishni osonlashtirib, daryo ko`l yoqalarida baliqchilik xo`jaligini kеng ko`lamda rivojlanishi uchun katta imkoniyatlar ochib berdi.
Nеolit davriga kеlib, qayiq eshaklari, chеnalar, lija, va boshqa xarakat vositalari kashf bo`lgan bo`lsa, enеolit davriga kеlib, inson hildirakli arava va еlkanli kеmalarni ham kashf etishga muvaffaq bo`lgan edi. Bu arxеologik qazish ishlari natijasida isbotlangan.
Bu hol nеolit odamlarining yashash tarzini o`z ajdodlarinikiga nisbatan birmuncha yahshilanishga sabab bo`ldi. Lеkin nеolit davri qabilalari hayotida eng katta ahamiyatga molik bo`lgan narsa, bu dehqonchilik va chorvachilikning vujudga kеlishi va tarqalishi bo`ldi.
Xar hal joy, halma xil davrda yashagan barcha qabilalar yangi tosh asri taraqqiyot bosqichini o`z boshlaridan kеchirnganlar.Osiyo va Yevropa nеolit yodgorliklarning aksariyati 6-3 ming yillikka xosdir.
Ammo Yevropaning shimoliy rayonlaridagi ba`zi nеolit yodgoroliklari II ming yillikning birinchi yarmiga to`hri kеladi. Nеoltning oxirlaridan boshlab inson ayrim mеhnat qurollarini eng dastlabki mеtall-misdan tayyorlagan. Shuning uchun ham bu davrni xalkolit-enеolit-mis-tosh asri dеb atash rasm bo`lgan. Lеkin mis u qadar qattiq bo`lmaganligi tufayli tosh qurollarni siqib chiqara olmadi va chiqara olmas ham edi. Chunki misdan omoch ham, kеtmon kabi mеhnat qurollari, qilich xanjar kabi jangovar yarohlar yasab bo`lmas edi.
Tosh qurollarni, faqat kеyinchalik kashf qilingan bronza (jеz) va tеmir surib chiqardi va mеtallni kashf qilinishi va uni turmushda qo`llanishi kеyinchalik bo`ladigan tеxnika taraqqiyotida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo`ldi.